________________
બન્ને તે સમયના મહાન ક્રાન્તિવીર ધર્મસંસ્થાપકો હતા. સમકાલીન હોવા છતાં તેમની શૈલી અને સિદ્ધાન્ત ભિન્ન હતા આ અંગે જર્મન પ્રોફેસર લોયમાન જણાવે છે કે શ્રી મહાવીર અને બુદ્ધ ઉત્તમ કુળમાં જન્મ્યા હતાં. બન્ને પોતાના કુટુંબમાં જ ઉછેરીને મોટાં થયાં હતા, અને બન્ને આશરે ત્રીસ વર્ષના. સંસાર વ્યવહારથી કંટાળી આખરે સાધુ થયા. બન્નેએ અતિ આતુરતાથી અને પોતાના પરિપૂર્ણ પુરુષાર્થી તપશ્ચર્યા આદરી, પણ તપ તો એમને કસોટી પત્થર હતી. મહાવીર તેમાં પાર ઉતર્યા અને એને અનુસરીને પોતાનો ધર્મ યોજ્યો. નૈતિક સિદ્ધાન્તો ધાર્મિક ભાવનાઓમાં તો બુદ્ધ અને મહાવીર સરખા હતા. મુખ્ય વિષયમાં તો એક મત જ હતા. આટલું જ નહીં પણ એમના સમયના બીજા વિચારકોના નૈતિક અને ધાર્મિક અભિપ્રાયો સાથે પણ એ બંને એક મત હતા. મહાવીરે બધો પુરુષાર્થ આત્મા ઉપર જ દાખવ્યો, એ માત્ર સાધુ જ ન હતા, પણ તપસ્વી પણ હતા. પરંતુ બુદ્ધને સાચો બોધ પ્રાપ્ત થયા પછી એ તપસ્વી ન રહ્યા, પણ માત્ર સાધુ જ રહ્યા, અને પોતાનો બધો પુરુષાર્થ જીવનધર્મ ઉપર દાખવ્યો, તેથી એકનો ઉપદેશ આત્મધર્મ થયો અને બીજાનો ધર્મ લોકધર્મ થયો.
એક અન્ય સુપ્રસિદ્ધ જર્મન વિદ્વાન વિન્ટરનિટઝ પણ કહે છે કે બૌદ્ધો કરતા ઘણા વધારે તીવ્ર શબ્દોમાં (સ્વરુપમાં) જેનધર્મ ત્યાગધર્મ ઉપર ભાર મૂક્યો છે અને બુદ્ધના મુકાબલામાં શ્રી ભગવાન મહાવીરે તત્ત્વજ્ઞાનની એક વધુમાં વધુ વિકસિત પદ્ધતિ (આત્મ શ્રદ્ધાની) ઉપદેશી છે. (પૃ.૫૭) જૈન આગમોમાં આત્મકલ્યાણના વિવિધ માર્ગોની વાત અનેક જગ્યાએ એક રીતે જોવા મળે છે. સમગ્ર આગમો આત્મકલ્યાણ અર્થે જ પ્રરુપાયાં છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જણાવે છે કે જિનાગમ તે ઉપશમ સ્વરુપ છે. ઉપશમ સ્વરુપ એવા પુરુષોએ ઉપશમને અર્થે પ્રરુપ્યા છે. ઉપદેશ્યા છે. તે ઉપદેશ આત્માર્થે છે. અન્ય કોઈ પ્રયોજન અર્થે નથી. આત્માર્થમાં તેનું આરાધન કરવામાં ન આવ્યું તો તે જિનાગમનું (જ્ઞાનધારા ૬-૭ ૩૯
જૈિનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર ૬-૭
