Prachin Bharat Varsh Part 04

SR No.: 032486
Original Sutra Author: N/A
Author: Tribhuvandas Laherchand Shah
Publisher: Shashikant and Co
Publication Year: 1938
Total Pages: 496
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 17 MB

Page 197

:
::
:
:
: :
0 1
1 1
1
કનિષ્કનાં
[ નવમ ખંડ
સત્ત્વવાળું હતું, તેની ચર્ચામાં ઉતરવાને આપણે વિષય છે અને જેમાંની એકને પુરાતત્વવિદે કંકાલીતિલા ન હોવાથી આપણે તે તેની ઐતિહાસિક દષ્ટિએ નામથી ઓળખાવી રહ્યા છે–ત્યાં ખોદાણકામ કરતાં, નેધ જ લેવી રહે છે.
અનેક મૂર્તિઓ, પઢકે, શિલાઓ અને સ્તંભ ઈ. ખરી રીતે તે જેને વર્તમાનકાળે ધર્મની વ્યાખ્યા પ્રાચીન સમયની વસ્તુઓ મળી આવી છે. તેમાંની અને તેનું નામ અપાઈ જાય છે તેવી પ્રથાજ પ્રાચીન કેટલીક ઉપર તેને લગતા લેખો પણ કેતરાવેલ નજરે સમયે નહેતી. એટલે તેઓ કયા ધર્મના કહેવાતા હતા પડે છે. આ સર્વ હકીકતનું વર્ણન, ધી મથુરા એન્ડ અથવા તેઓ કયો ધર્મ પાળતા હતા તેને નિર્દેશ ઈટસ એન્ટીકવીટીઝ નામે પુસ્તક આકારે અલહાબાદતેઓ કરતા નહોતા; પરંતુ તે વીશેનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નો તથા માંથી ૧૯૦૧માં સરકારે પિતા તરફથી છપાવીને સમારકે જે તેઓ જાળવી રાખતાં ગયાં છે તે ઉપરથી પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. મથુરામાંથી મળી આવેલાં કેતરકામનાં આપણે જરૂર કહી શકીએ તેમ છે. આવાં ચિન્હો દશ્યો, સાંચી તરીકે ઓળખાઈ રહેલ સ્થળમાંથી તથા સ્મારકે, શિલાલેખો અને સિક્કાઓમાં શબ્દરૂપે મળી આવતા નમુનાઓની સાથે સરખાવીશું, તે તે તથા સ્થાપત્યોમાં કેતરાવાયેલાં દશ્યો તરીકે હોવાનું બન્ને મુખ્યપણે સાદશ હોવાનું જ જણાય છે. એટલે આપણે નેંધી શકીએ છીએ.
ખાત્રી થાય છે કે, તે બન્ને સ્થળાનાં દશ્યો એક જ તેઓનાં નામો વિગેરે જે શિલાલેખોમાં નજરે ધર્મનાં હોવાં જોઈએ. આ બે સ્થળ સિવાય એક પડ્યાં છે તેવામાં કેટલાંક દૃષ્ટાંત આ ખંડમાં જ પ્રથમ ત્રીજો ભારહત સ્તૂપવાળું૧૬ સ્થળ પણ પરિચ્છેદે તેમની વંશાવળી અને નામાવળી ગોઠવતાં જ્યાંનાં દશ્ય પણ ઉપરનાં બેને તાદશપણે મળતાં જ આપણે જણાવી ગયાં છીએ. વળી આપણી સ્મૃતિને આવે છે; પરંતુ તેમાં આ કુશનવંશી કાઈ રાજાના તાજી કરવા અન્ય હકીકત છેડી દઈ માત્ર તેમના નામનો ઉલ્લેખ સરખે થયેલ ન હોવાથી તેને નામ જ અત્રે જણાવીશું. તેમાં મથુરા, સાંચી, આરા, ગણત્રીમાં લેવાનું વ્યાજબી ગણાય નહીં એટલે તેનું ઈસાપુર, સારનાથ તથા વરડકનાં સ્થળે મુખ્યત્વે તે માત્ર નામ જણાવીને જ આગળ વધીશું. દર્શાવાયાં છે. તેમ જ તેઓના સિક્કા વિશેનો ખ્યાલ આટલું પ્રાથમિક વિવેચન કરીને હવે તે ઉપરથી પ. . ૨માં તથા પુ. માં અપાયો છે. જ્યારે સાર જેવું કાંઈ નીકળી શકે છે કે કેમ તેની તપાસ હવે તે સ્થળોનાં સ્થાપત્ય તથા તેમાં જે દો કરીએ. શિલાલેખેમાં આ રાજાઓનાં નામ ચોખ્ખા છેતરાયેલાં નજરે પડયાં છે તે વીશે જ અત્રે વર્ણન શબ્દોમાં લખાયેલા હોવાથી કદાચ તેમનાં તે ન હોય કરવું રહે છે.
એવી શંકા તો ઉઠાવી શકાય તેમ છે જ નહીં. ઉપરાંત ઉપરનાં સ્થળામાંથી જેમ શિલાલેખો, તેમ અભ્યાસ જ્યારે તેમણે પિતાના નામ સાથે સેવપુત્ર શબ્દ જોડ કરવા યોગ્ય સ્થાપત્યના નમુનાઓ પણ મળી આવ્યા છે ત્યારે એમ પણ નિશંકપણે કહી શકાય છે કે તેઓ છે. જ્યાંથી આવી વસ્તુઓ થોકબંધ મળી આવી છે તેવાં આર્ય સંસ્કૃતિથી જ રંગોયલા હોવા જોઈએ. પછી તે બે સ્થળે વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે. તેને મથુરા અને સંસ્કૃતિ માંહેલા તે સમયના મુખ્ય ત્રણ ધર્મો-વૈદિક, સાંચી તરીકે જણાવીશું. તેમાંના મથુરા શહેર અને તેની બૌદ્ધ અને જેન–માંથી ગમે તે એક તે હોય. અત્રે
ની જગ્યા. જ્યાં અનેક ટીંબા ટેકરા આવેલાં તો એટલું જ ભારપૂર્વક જણાવવું પડે છે કે, વિદ્વાનોએ
(૧૬) આ દ માટે જુઓ, જનરલ કનિંગહામકૃત થયાં છે ત્યારે આ કશાન પ્રજાનું નામ નિશાન પણ ન હતું થી ભારતÚપ’ નામનું પુસ્તક.
તેમજ તે પ્રદેશ તેમની હકમતમાં પણ કદી આવ્યા ન આ દાનાં એક બેની સરખામણી કરીને કેટલુંક હેતે. નહીં તે પોતાના રાજ્યકાલે ત્યાં જઈને કઈક પ્રકારનું વિવેચન પુ. ૧લામાં અપાયું છે: (જીએ પુ. ૧ પૃ.૧૯૬) સ્મારક તેઓ જરૂર ઊભું કરત એક અનુમાન કરી
(૧૭) કેમકે તે ભારત સ્થળવાળાં મારકે જ્યારે ઉભાં થાય છે.