________________
અહિંસામીમાંસા
૩૩ આંતરરૂપે સ્વચ્છ-નિર્મળ, નિર્વેર, પવિત્ર છે. કોઈને કોઈપણ પ્રકારે કષ્ટ આપવા ઇચ્છતો નથી. પ્રત્યેક પ્રાણીના સંરક્ષણને ધર્મ માને છે. છતાં પણ તેના રોજિંદાક્રમમાં જે હિંસા-પ્રાણીનું હનન થાય તે દ્રવ્ય હિંસા છે. દ્રવ્યનો અર્થ સ્થૂલ છે. આ હિંસા માત્ર કહેવાની હિંસા છે, વાસ્તવિક નથી.
અહિંસક વૃત્તિદ્વારા રોજિંદા ક્રમમાં કોઈના વડે કોઈ જીવનું મરી જવું એ માત્ર હિંસા નથી પરંતુ ક્રોધ, મોહ, માયા, લોભ જેવી દુવૃત્તિને કારણે કોઈ પ્રાણીને મારી નાખવાની વૃત્તિ ઉત્પન્ન થવી તે હિંસા છે. જૈનાચાર્યો કહે છે, “પ્રમત્ત યોર્ પવ્યયl fહંસા' (તસ્વાર્થ સૂત્ર ૭-૩) અર્થાત પ્રમાદવશ કોઈ પ્રાણીઓનું અપહરણ એટલે જ હિંસા. આનો અર્થ એવો કે એટલો જ કે હિંસાનો મૂળ આધાર કષાય-ભાવ છે. બાહ્યદષ્ટિએ હિંસા થાય કે ન થાય પરંતુ આંતરિક કષાયભાવ-રાગદ્વેષ છે તે હિંસા છે. એનાથી વિપરીત-જો સાધકમાં કષાયભાવ ન હોય, પ્રમાદાવસ્થા ન હોય છતાંપણ કોઈ પ્રાણની હિંસા થાય તો તે દ્રવ્ય હિંસા છે, ભાવહિંસા નથી. બાહ્ય રીતે પ્રાણનાશ થવા છતાં હિંસા નથી. આગળ પણ જોયું કે વિવેક દ્વારા થતી ક્રિયા હિંસાત્મક નથી. આવી સ્થિતિમાત્ર વીતરાગ આત્માઓ જ પ્રાપ્ત કરી શકે. કારણ તેઓ રાગ-દ્વેષથી મુક્ત છે આથી તેઓ સર્વ પ્રકારની હિંસાથી મુક્ત છે, તેમની દૈહિક ક્રિયાઓ હલન-ચલન દ્વારા થતી હિંસા પાપમૂલક હિંસા નથી.
હિંસાના આ બે રૂપ સરળ અને સહજ ગમ્ય છે. સાધકે હંમેશા ભાવહિંસાથી બચવા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. કષાયભાવને નિયંત્રિત કરવાથી ભાવહિંસા ટાળી શકાય છે. ત્યારે દ્રવ્યહિંસા તેમને માટે વિશેષ આપત્તિરૂપ નથી. અહિંસા સામાજિક સ્તરે.
અહિંસા-સામાજિક સ્તરે વિચારતાં પૂર્વે સમાજ અને સામાજિક જીવન વિષે પ્રથમ સમજવું જરૂરી છે. સમાજ એક એક વ્યક્તિનો સમ્મિલિત સમુદાય છે. જેને માનવ સમુદાય કહે છે જે ક્રમશઃ સમાજનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
વિશ્વના સમસ્ત મનુષ્ય મૂલતઃ એક છે. કોઈપણ દેશ, રાષ્ટ્ર, વર્ણ
