________________
અહિંસામીમાંસા વ્યાપી બને છે. આજે સમસ્ત વિશ્વમાં હિંસાનું સામ્રાજ્ય વ્યાપ્ત છે. પણ એનું ઉદ્ગમસ્થાન છે માનવીનું મન. હિંસાનો ભાવ પહેલાં મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે પછી વચન અને કાયા દ્વારા-કર્મદ્વારા આચરણમાં આવે છે. સ્થૂળ હિંસા આપણે ઓછી કરતાં હોઈશું, પણ જીવન-વ્યવહારમાં ડગલે ને પગલે. આપણાં જ કુટુંબીઓ-નિકટનાં સ્વજનો સાથે કેવો વ્યવહાર કરીએ છીએ? માત્ર સ્વાર્થ, પ્રમાદ, રાગ અને દ્વેષથી દોરવાઈ ક્રોધના આવેશમાં મર્મઘાતી, કટુ, ક્લિષ્ટ, વચનો બોલીએ છીએ, વ્યંગમાં બોલીએ છીએ, મેણાંટોણાં મારીએ છીએ, અન્યને માનસિક કષ્ટ અને આઘાત પહોંચાડીએ છીએ, અશુભ વિચારીએ છીએ, અશુભ ઈચ્છીએ છીએ. આ હિંસા તરફ આપણું ધ્યાન જતું નથી. થોડી સજગતા, સતર્કતા અને સાવધાની રાખીએ તો માત્ર આવેગો અને આવેશોથી પ્રેરાઈ થતી આવી ઘણી હિંસામાંથી આપણે જરૂર બચી શકીએ. સંતાનો-કુટુંબીઓ સાથે નોકર જેવો વ્યવહાર, નોકર સાથે દુશ્મન જેવો વ્યવહાર, ઘરની વહુઓ સાથે દાસી જેવો વ્યવહાર કરીએ છીએ. કુટુંબ-કલહ સર્વત્ર છે. બધાના સ્વભાવ સરખા નથી પણ થોડી સમતા, સહિષ્ણુતા, સહનશીલતા અપનાવીએ તો હિંસામાંથી બચી જઈએ, શાંતિ પામીએ અને સંતાનોને પણ વારસામાં ભૌતિક સંપત્તિની અપેક્ષાએ મહામૂલા ઉચ્ચ સંસ્કારો આપી શકીએ.
બાહ્ય હિંસાની અપેક્ષાએ માનસિક હિંસા બળવત્તર છે. માનવી બહાર સંઘર્ષ કરે છે, લડાઈ કરે છે, હજારો સૈનિકોને પરાજિત કરે છતાં વિજયી નથી. ભગવાન મહાવીર, શાસ્ત્રકારોની દ્રષ્ટિએ જે માનવી આત્મા સાથે સંઘર્ષ કરે, જે આંતરિક શત્રુઓ આત્માને ઘેરી વળ્યાં છે તેને પરાજિત કરે, જે શત્રુઓ બહારના શત્રુઓની અપેક્ષાએ વિશેષ ખતરનાક-ભયંકર છે તેને અંકુશિત કરે તે વિજયી છે. બાહ્ય શત્રુઓ પ્રાણ લઈ માત્ર આ ભવને નષ્ટ કરે છે જયારે આંતરિક શત્રુઓ આત્માના સગુણોને નષ્ટ કરી, કષાય સ્વરૂપમાં મદોન્મત્ત બની અનેક પાપપ્રવૃત્તિઓ આચરતાં આ ભવ અને બીજા અનેક ભવો નષ્ટ કરે છે. આથી જ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું, “લડાઈ કરો આંતરિક શત્રુઓ સાથે અને એ શત્રુઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કરો.”
હિંસાનું બીજું સ્વરૂપ છે દ્રવ્યહિંસા, દ્રવ્યહિંસા એટલે શું? વ્યક્તિ
