________________
૨૬૫
આધ્યાત્મિક ધર્મ મિત્રતા - મિત્રભાવની વૃદ્ધિ કર્યું જવી. કોઈ પણ મનુષ્યને ઇરાદાપૂર્વક વૈરી ન બનાવો, અને કદાચ કોઈ પ્રસંગથી તેમ થઈ જાય તો તેનું નિવારણ કરી લેવું, એ વિશ્વબંધુત્વ કેળવવાના રચનાત્મક માર્ગ છે. મિત્રભાવ વધારવાથી ઇતરને જ નહિ બલકે પિતાને પણ ઘણો જ લાભ થાય છે.
યા
સામાન્ય રીતે દયા અને અનુકંપા પર્યાયવાચી શબ્દ છે. છતાં દયા કરતાં અનુકંપાને હું વધુ ઉચ્ચ માનું છું. કારણ કે
અનુકંપામાં ઠેઠ આત્મા સુધી ઊંડાણને વિચાર હોય છે. અનુકંપાકર પુરુષ અનુકંપા ખાતર સત્યને રક્ષીને—સિદ્ધાંતને જાળવીને–સર્વસ્વ હોમવા તૈયાર થાય છે. બીજાનું દુઃખ જોઈને તે દશાનું પિતામાં સંવેદન થવું તેનું નામ અનુકંપા.
જૈન પરિભાષામાં અનુકંપા શબ્દને મહત્વભર્યું સ્થાન છે. આને અહિંસાના રચનાત્મક કાર્ય તરીકે ઓળખાવી શકાય. બીજાનું દુઃખ જોઈને તે દશાનું પોતામાં સંવેદન થવું, તેનું નામ અનુકંપા. અનુકપાવાન મનુષ્ય પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ કોઈને ન દુભાવે, એટલું જ નહિ, બલકે દુભાતાને પણ બચાવે. અનુકંપાવાન મનુષ્યના વર્તનને આપણે ટૂંકમાં સમજવા માગીએ તો “ગામન: તિરું ચત તા સમાવત : પિતાને જે ક્રિયા પ્રતિકૂળ હોય તે બીજા કોઈ પ્રત્યે કદી ન આચરે,
એ રીતે ઓળખી શકાય. તે તેનું આ વર્તન નિકટના સ્નેહીજનો પ્રત્યે જ નહિ પરંતુ પિતાના હાથ નીચેના એક અદના માણસ અને પશુપ્રાણ પ્રત્યે સુધ્ધાં તેવું જ હોય છે. કઠોરતા અને નિર્દયતાને બદલે તેનામાં સ્નેહ અને સૌજન્ય ભર્યા હોય છે.
