________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ
૨૫૦ ધર્મનું સ્વરૂપ
ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વ મુખ્યતયા નીચેનાં પાંચ અંગામાં સમાઈ જાય છે. ભગવાન કૃષ્ણચંદે કહ્યું છે, કે
अहिंसा सत्यमस्तेय त्यागो मैथुनवर्जनम् । पञ्चस्वेतेषु धर्मेषु सर्व धर्माः प्रतिष्ठिताः ॥ .
- “મામારત' અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્ય એ પાંચ અંગોમાં બધા ધર્મોને સમાવેશ થાય છે.”
પ્રત્યેક ધર્મસંસ્થાપકે દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિ એ બધું વિચારીને પિતપોતાના સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરી છે. પરંતુ દરેક ધર્મમાં આ અંગેની વિચારણાનું ધ્યેય મુખ્ય હોય છે. કોઈ પણ ધર્મ હિસા, અસત્ય, ચોરી, વિલાસ અને અબ્રહ્મચર્યમાં વિકાસ છે એમ માનતો નથી, અને જે કોઈ પંથ, મત કે સંપ્રદાય તેવા કાર્યમાં માનતો હોય તો તે દેષ ધર્મનો નથી પણ તે ધર્મના અનુયાયીઓનો અને સંચાલકોનો છે. તેવા ધર્મને ધર્મ ન કહી શકાય. પ્રાણીમાત્રની હિતદષ્ટિએ યોજાયેલ હોય તે જ ધર્મ ગણાય. પ્રાણીમાત્રના હિતની સાથે આત્મહિત તે સંકળાયેલું હોવું જોઈએ, એ વિષે વધુ કહેવાની જરૂર નથી.
ઉપરનાં અંગોને અતિ પુષ્ટ કરે, વધુવધુ ઊંડાણથી એ અંગાને સ્પર્શે એવા નિયમો અને વિધિવિધાને જે ધર્મમાં બહુ અંશે વિચારાયેલાં હોય અને જે ધર્મના સંચાલકોએ અને અનુયાયીઓ તેવા ધર્મના વિકાસની સાધનામાં જીવનનાં જીવન સમાપ્ત કરી દીધાં હોય, તે જ ધર્મ ઉદારધર્મ ગણી શકાય. પછી તે જૈનધર્મ હો કે ઇતર ધર્મ હે; નામભેદ સાથે કશો મતભેદ ન રાખવો ઘટે. ઇતર ધર્મ અને જેનધર્મ
વેદધર્મ, જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ એ ત્રણે પ્રાચીન ધર્મો
