________________
૨૫૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અને પિતાના દેશના હિત માટે પ્રયત્ન કરે ત્યાં સુધી તે ધર્મ ગણવા છતાં તેમાં નીતિ અને કર્તવ્યના અંશે મુખ્યતયા રહે છે. આમ મારે કરવું જોઈએ, એમ કરવાથી કુટુમ્બ સમાજ, ગામ અને દેશના હિતમાં મારે હિસ્સો હોવાથી મારું હિત છે, તેની શાંતિમાં મારી શાંતિ છે, એમ માનીને ઉક્ત થવામાં ઓછાવધુ સ્વાર્થની સંભાવના છે. કર્તવ્યના દાબથી અને દૂરદૂરના કિચિત સ્વાર્થથી પ્રેરાઈ સજજન મનુષ્ય તે ધર્મ બજાવી શકે છે. જોકે આ ધર્મ બજાવવા પણ સહેલાં અને સરળ નથી. તે પણ કઠિન અને કપરાં છે.
છતાંય મનુષ્યજીવનનું ક્ષેત્ર તેથીયે વિકસિત છે. આ વિકાસ સાધવા માટે હજીયે તેને આગળને વિકાસધર્મ સમજવાનો છે. તે જ વિશ્વધર્મ અથવા આધ્યાત્મિક ધર્મ ધર્મશાસ્ત્રકારોએ સમજાવ્યો છે.
કુટુમ્બધર્મ સમાજધર્મ, ગ્રામધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ એ પ્રતિદિન અને પ્રતિસમયે બજાવવાના હેતા નથી. પરંતુ આધ્યાત્મિક ધર્મ તે પ્રતિપળે અને પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં બનાવવાનો રહે છે. વળી બીજા ધમૅને બનાવવામાં પણ આ ધર્મ બાધક થતું નથી, પરંતુ સહાયક થઈ પડે છે. અને જે ધર્મના અંશે વ્યક્તિગત જીવનમાં હણાઈ જતા હેય તો તે ધર્મના નાશમાં વ્યક્તિત્વને પણ નાશ છે. આ જ મનુસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે – धर्म एष हतो हन्ति, धर्मो रक्षति रक्षितः । अतो धर्मो न हन्तग्यो, मा नो धर्मा हतोऽवधीत् ॥
“મનુસ્મૃતિ' હણાયેલો ધર્મ વ્યક્તિને હણે છે, (શાંતિનો નાશ કરે છે,) અને રક્ષાયેલે ધર્મ વ્યક્તિનું રક્ષણ કરે છે. માટે હણાયેલો ધર્મ રખે અમને હણી નાખે એમ અધર્મથી ડરીને સૌ કોઈ (ધર્મની રક્ષા કરે અર્થાત] ધર્મને ન હશે.”
