________________
૧૯૮
આદરી ગૃહસ્થાશ્રમ ભિન્નભિન્ન વહેંચાયેલી શક્તિ અલ્પ જ કાર્યકારી નીવડત. જ્યારે પારસ્પરિક સહકાર કે સંગઠન થયું ત્યારે ભિન્નભિન્ન પાત્રમાં રહેલી અલ્પઅલ્પ શક્તિ પણ કેટલી કાર્યકારી નીવડી ?
આ દષ્ટિબિંદુથી માનવસમાજમાં પણ સહકાર અને સેવાતવની ઉત્પત્તિ અને વ્યાપકતા હોય છે અને હેવી જોઈએ. સરળતાથી જીવનવહન કરવા માટે અને બીજી વિપત્તિઓનો સામનો કરવા સેવાતત્ત્વ ઉપયોગી છે, અને જેમ સૂક્ષ્મ જંતુઓમાં કે પશુપક્ષીઓમાં પિતપોતાની જાત પરત્વે તે જેમ સ્પષ્ટ અને સ્વાભાવિક દેખાય છે તેમ મનુષ્યસમાજમાં પણ સેવાતત્ત્વ સ્વાભાવિક જ છે.
પરંતુ સેવા લેનાર વ્યક્તિ પોતાને સ્વામી માની જે તે સેવાવૃત્તિને દુરુપયોગ કરે તો ત્યાં સેવા શબ્દ મૂળ સ્વરૂપ છોડીને વિકૃતિ ધારણ કરે છે. કારણ કે સેવા એ સ્વેચ્છાને પ્રશ્ન છે, અને તે સ્વતઃ ઉદ્દભવે છે. પરંતુ જયારે તે જ સેવામાં પરાવલંબિતા આવે છે ત્યારે તે સેવા મટી ગુલામી બને છે; સહકાર મટી અત્યાચાર બને છે. તેના નમૂના
જ્યારે સ્ત્રીને પતિ સહકારી મટી માલિક કે સ્વામી બન્યો, ત્યારે તે તેના શરીરને ગમે ત્યારે અને ગમે તેવી રીતે ઉપયોગ કરી શકે છે. * એક નેકરને શેઠ માલિક બન્યો એટલે તેના શરીરને સ્વામી જ નહિ, બલકે તેના વિચારો પર પણ સ્વામિત્વ ધરાવી શકે છે.
એક પશુનો સ્વામી તેની પાસેથી ગમે તેવી રીતે કામ લઈ શકે છે. તેને મારી શકે, પજવી પણ શકે છે. કારણ કે તે પોતે એમ માને છે કે હું તેને માલિક છું. આવી રીતે ભિન્નભિન્ન ક્ષેત્રમાં એક નાની વાતથી માંડીને મોટી વાત સુધી મનુષ્ય પોતાની જ માનવજાત પર ગમે તે જુલ્મો ગુજારી શકે છે. -
