________________
સામાન્ય ક્તવ્ય
૧૬૧ તેટલું જ મહત્ત્વનું છે. જેમ પિતા પોતાની સંતતિનું પોષણ કરવા સતત લક્ષ્યપરાયણ રહે છે તેમ કૃષિકારે પણ જાગ્રત રહેવું જોઈએ. કૃષિકારના સદ્દગુણે
કૃષિકાર સતત ઉદ્યોગી અને કાર્યપરાયણ હેવો જોઈએ. ભિન્નભિન્ન ઋતુઓમાં ભિન્નભિન્ન રીતે પાક ઉત્પન્ન કરવામાં તેની કાળજી અને ઉદ્યોગ હોય, તો થેડી જમીનમાંથી પણ તે ઘણું ઉત્પન્ન કરી શકે. નિવૃત્તિકાળમાં એટલે કે કૃષિકાર્યથી નિવૃત્ત થાય ત્યારે પિતાની ઇતર આવશ્યકતાઓ પાછળ તેણે મથ્યા રહેવું જોઈએ. આથી તેને ખોરાક કે વસ્ત્ર માટે બીજાનું અવલંબન લેવાનું રહે નહિ, અને તેટલો જ તે હળવો અને સ્વાવલંબી રહે.
કૃષિકારામાં સંગઠનબળ પણ તેવું જ જોઈએ. તેના ઘરનું આખું કુટુંબ સંગઠિત રહીને તથા એકબીજાના કાર્યવિભાગને વહેંચી લઈને ઉદ્યોગશીલ રહ્યા કરે. તેથી કૃષિકારનું કાર્યક્ષેત્ર વિકસિત બને. કુટુંબ ઉપરાંત કૃષિકારનું જાતિસંગઠન પણ ખૂબ ઘનિષ્ઠ હેવું જોઈએ. આથી તે એકબીજાં કુટુંબોની પરસ્પર આવશ્યકતાઓ પૂરી પાડવાને બરાબર વિનિમય કરી શકે અને તેથી કાઈ પણ કૃષિકારને વેપારી, રાજસંસ્થા કે ઇતર પ્રજાવર્ગ તરફથી કશું શેષાવાપણું રહે નહિ.
ગમે તે જાતિનો મનુષ્ય ખેતી કરી શકે છે, માત્ર તેમનામાં ઉપરના સદ્દગુણો અને કૃષિકારિત્વ હોવાં જોઈએ. આજની પરિસ્થિતિ
કૃષિકારનું જીવન આજે એટલું તો દયાપાત્ર બની ગયું હતું કે તે જોઈને કોઈને પણ દુઃખ થયા વિના રહે નહિ. ઘણાખરા ખેડૂતો પાસે ભાંગેલ હળ, વૃદ્ધ અને થાકી ગયેલી બળદની એકાદ જોડ, તૂટેલો કેસ અને એકાદ ભાંગેલતૂટેલ ગાડા સિવાય કશું જ નહતું. બારબાર માસ સુધી સતત મહેનત કરવા છતાં પરિણમે તો તેની
૧૧ :
