________________
૮૬.
શ્રી દેવચંદ્રજી કૃત ચોવીશી ભાગ : ૨ (૪) તથા આ ઘટકાર્ય વિના બીજા પણ ઘણાં કાર્યોમાં જેની નિશ્ચિત હાજરી છે જ. અર્થાત્ બહુ પ્રકારનાં કાર્યોમાં ભાવિ = હાજર રહેનાર છે.
ઉપરોક્ત ચારે ધર્મવાળું જે કારણ તે અપેક્ષાકારણ જાણવું. જેમકે ઘટ બનાવવામાં પૃથ્વી કાલ અને આકાશ. આ ત્રણે પદાર્થો (૧) કર્તાને આધીન નથી, (૨) ઘટાદિકાર્યથી સર્વથા ભિન્ન છે. (૩) તથા ઘટ-પટાદિ કાર્ય કરવામાં જેની અવશ્ય હાજરી હોય જ છે. (૪) તથા આ પૃથ્વી કાલ અને આકાશ આ ત્રણે કારણો ઘટ વિના બીજાં પણ હજારો કાર્યોમાં હાજર જ હોય છે.
આ પ્રમાણે ઉપરોક્ત ચારે લક્ષણો જેમાં લાગુ પડે છે તેને અપેક્ષાકારણ કહેવાય છે.
જેમકે ઘટ બનાવવામાં નીચેની પૃથ્વી, કાલ, અને આકાશ આ ત્રણે દ્રવ્યો અપેક્ષાકારણરૂપ સમજવાં જોઈએ. ઘટાત્મક કાર્ય કરો ત્યારે આ ત્રણે કારણો સદૂભાવી કારણ છે ત્રણેની અવશ્ય હાજરી હોય જ છે. માત્ર કર્તા તેનો પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે ઉપયોગ કરી શકતો નથી. આવા કારણોને શાસ્ત્રમાં અપેક્ષાકારણ કહેવાય છે. || ૭ ||
એહ અપેક્ષા હેતુ, આગમમાંહી કહો રી | કારણપદ ઉત્પન્ન, કાર્ય થયે ન લલ્લોરી | ૮ |
ગાથાર્થ:- ઉપર સાતમી ગાથામાં કહેલાં ચારે લક્ષણો જેમાં હોય તેને અપેક્ષાકારણ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે આગમશાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે. કારણમાં રહેલું કારણપણાનું પદ ઉત્પત્તિવાળું છે (સ્વાભાવિક નથી.) તથા કાર્ય થઈ જાય એટલે તેમાં કારણપણું રહેતું નથી. || ૮ ||
વિવેચન :- ઉપર સાતમી ગાથામાં કહ્યું તેવાં ચારે લક્ષણવાળું જે કારણ છે તેને અપેક્ષાકારણ કહેવાય છે. (૧) કાર્ય ઉત્પન્ન કરવામાં
