________________
શ્રી અરનાથ પરમાત્માનું સ્તવન
૮૫
સ્થાસ કોશ કુશુલાદિ જે જે આકારો છે તે માટી નામના દ્રવ્ય સ્વરૂપ ઉપાદાનકારણથી અભિન્ન છે. અને ઘટાત્મક કાર્ય જ્યારે નિપજે છે. ત્યારે તે પર્યાયો રહેતા નથી. માટે અસાધારણ કારણ કહેવાય છે. દી
હવે ચોથું અપેક્ષા૨કા૨ણ સમજાવે છે :
જેહનો નવિ વ્યાપાર, ભિન્ન નિયત બહુભાવી । ભૂમિ, કાલ આકાશ, ઘટ કારણ સદ્ભાવી. llll
ગાથાર્થ :- કાર્ય કરવામાં જે પદાર્થ હાથમાં લઈને કર્તાની ઇચ્છા પ્રમાણે વપરાતો નથી. તથા જે કાર્ય થાય છે. તેનાથી જે ભિન્ન કારણ છે અને નિશ્ચિત કારણ છે. તથા અન્ય બીજાં ઘણાં કાર્યો કરવામાં જે જરૂરી છે તેવાં ૧ ભૂમિ, ૨ કાલ, ૩ આકાશ ઈત્યાદિ અપેક્ષાકારણ છે. આ ત્રણે પદાર્થો ઘટકાર્ય કરવામાં સદ્ભાવી કારણ છે.તેની હાજરીની અવશ્ય આવશ્યકતા રહેજ છે તે માટે તેને અપેક્ષાકારણ કહેવાય છે. | ૭ ||
વિવેચન :- ઉપાદાનકારણ, નિમિત્તકારણ, અસાધારણકારણ આ ત્રણ પ્રકારનાં કારણ સમજાવીને હવે અપેક્ષાકારણ નામનું ચોથા પ્રકારનું કારણ ગ્રંથકારશ્રી સમજાવે છે :
(૧) કાર્ય કરવામાં કર્તા જેને હાથમાં પકડીને કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જોડી શકતો નથી. અર્થાત્ કર્તાને આધીન જે કારણ નથી. કર્તા કાર્ય કરવામાં જેનો વપરાશ પોતાની ઇચ્છ પ્રમાણે કરી શકતો નથી.
(૨) તથા ઘટ-પટ આદિ જે જે કાર્ય થાય છે. તે કાર્યથી જે આ કારણ સર્વથા ભિન્ન છે.
(૩) તથા કાર્ય કરવામાં જે અવશ્ય હાજર જ હોય છે જે નિયત
છે જ.
