________________
પુદ્ગલ ગીતા
ભેદ પંચ શત અધિક ત્રેસઠ, જીવતણા જે કહીએ તે પુદ્ગલ સંયોગ થકી સહુ, વ્યવહારે સદ્દહીએ ૧૦૨।।
૭૧
સંતો
ગાથાર્થ ઃ જીવ અને પુદ્ગલ આ બન્ને દ્રવ્યોના ગુણો અને પર્યાયો શાસ્ત્રોમાં જુદા જુદા બતાયેલા છે. (દેખાયેલા છે.) આવી સાચી સમજણ જે આત્માના હૃદયમાં ઉતરે છે તે આત્મા તો સાચું તત્ત્વ સમજવાના કારણે વિભાવદશા ત્યજીને સ્વભાવ દશામાં અવશ્ય આવે જ છે. જીવવિચાર વિગેરે ગ્રંથોમાં જીવોના જે (૫૬૩) પાંચસો અને ત્રેસઠ ભેદ કહ્યા છે. તે બધા જ ભેદો શરીર રૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંયોગે જ થયા છે. તે માટે વ્યવહાર માત્રથી જ આ ભેદો છે તત્ત્વથી સર્વે પણ જીવો સરખા (અનંત ગુણ-પર્યાયવાળા) જ છે. ૧૦૧-૧૦૨
ભાવાર્થ : જૈન શાસ્ત્રોમાં ઠેકાણે ઠેકાણે આ વિષયોનું વર્ણન આવે છે કે જીવ એક ચૈતન્ય ગુણવાળુ જુદુ દ્રવ્ય છે તથા ચેતના વિનાનું અને વર્ણાદિ ગુણોવાળું પુદ્ગલ દ્રવ્ય એ જીવદ્રવ્યથી ભિન્ન દ્રવ્ય છે. શાસ્ત્રોમાં આ બન્ને દ્રવ્યોને ભિન્ન ભિન્ન દેખાડેલાં છે તથા બન્ને દ્રવ્યોના ગુણો પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. જીવના ગુણો જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રાદિ છે. જ્યારે પુદ્ગલદ્રવ્યના ગુણો વર્ણ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શ છે. જીવના પર્યાયો જ્ઞાનાદિ ગુણોની હાનિ-વૃદ્ધ રૂપ છે. કેવળજ્ઞાનમાં પણ શેય પ્રમાણે જ્ઞાનનું પરિવર્તન થવું તે પર્યાય છે. જ્યારે પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં પુરાવું (જોડાવું) અને વિખેરાવું એ પર્યાય છે. આમ આ બન્ને દ્રવ્યો ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપવાળા છે. માત્ર સાંયોગિક ભાવે સાથે જોડાયેલાં છે. તેને પોતાનું દ્રવ્ય કેમ મનાય ? આવી સાચી સમજણ જેના હૈયામાં (હૃદયમાં) ઉતરે છે તે જ જીવ પર દ્રવ્યનો મોહ ત્યજીને પોતાના આત્મ ઘરમાં પ્રવેશ પામે છે.
જીવવિચાર આદિ ગ્રંથોમાં જીવના જે પાંચસોંહ ત્રેસઠ ભેદો જણાવ્યા છે. (નારકીના ૧૪, તિર્યંચના ૪૮, મનુષ્યના ૩૦૩ અને
