________________
વાંચવી ઈત્યાદિ અનેક પ્રકાર ધર્મકથાના છે. આ પાંચ પ્રકારનો સ્વાધ્યાય કરવાથી અનેક ભવનાં કરેલાં પૂર્વક નાશ પામે છે, તેવી રીતે સ્વાધ્યાય ન કર્યો તે ચોથો અતિચાર. પાંચમો ધ્યાન તપ છે. તેમાં ધર્મધ્યાન ને શુક્લધ્યાન ધ્યાવાં જોઈએ. તેમાં પણ શુક્લધ્યાન તો ઉચ્ચ કોટીના શ્રેણિપ્રાપ્ત મુનિને હોય છે. આપણને તો ધર્મધ્યાન ઉપયોગી છે. તેના ચાર પાયા અથવા પ્રકાર છે. ૧. આજ્ઞાવિચય - પરમાત્માની આજ્ઞા શું છે ? તેમણે કર્તવ્યાકર્તવ્ય શું બતાવેલ છે ? તેની વિચારણા કરવી તે. ૨. વિપાકવિચય - કર્મના વિપાકની વિચારણા કરવી તે. ૩. અપાયરિચય - અપાય એટલે કષ્ટ – દ્રવ્ય ને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ભાવ અપાય જે આત્માને હાનિ કરનાર છે, તેના સંબંધી વિચાર કરવો તે અને ૪. સંસ્થાનવિચય - તેમાં લોકનાલિકાના સંસ્થાનનો - સ્વરૂપનો - તેમાં આવેલા ઊર્ધ્વ, અધો ને તિચ્છ લોકનો જે વિચાર કરવો તે. આ ચાર પ્રકારે ધર્મધ્યાન ધ્યાવાથી અનેક પ્રકારનાં પૂર્વસંચિત કર્મોનો ક્ષય થાય છે. તે શુભ ધ્યાન ન કરવું અને આર્ત-રૌદ્રરૂપ અશુભ ધ્યાન કરવું કે જેનું સ્વરૂપ અને આઠમા વ્રતના અતિચારમાં બતાવેલ છે, તે પાંચમો અતિચાર. અને કર્મક્ષય માટે દશ-વીશ અથવા તેથી વધારે લોગસ્સ વિગેરેનો કાયોત્સર્ગ કરવો, તદ્રુપ છઠ્ઠા પ્રકારનો તપ ન કરવો તે છઠ્ઠો અતિચાર.
આ છ પ્રકારનાં તપને અંગે પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચાદિકના પેટા ભેદો ઘણા છે, તે વિસ્તાર થવાના કારણે અહીં બતાવેલ નથી.
૧૦૬
