________________ 122 ભાવનામૃત-II અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ ઉતરવું છે અને એ માટે ચારિત્રનું પાલન કરવું છે, આવી શુભ ઓઘસંજ્ઞાથી યુક્ત જ્ઞાન પણ હોય છે.) એટલે અધ્યાત્મના અભ્યાસકાળમાં જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને હોય છે. આથી કરીને જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ અધ્યાત્મ નક્કી થાય છે. નિર્દભ આચારવાળાને અધ્યાત્મ પ્રવર્ધમાન થાય છે. અર્થાત્ જે વ્યક્તિ નિર્દભ આચારવાળો છે, તેની ક્રિયા અને જ્ઞાન ઉત્તરોત્તર શુદ્ધ-શુદ્ધતર-શુદ્ધતમ બનતા જાય છે. (પાંચમા આદિ ગુણસ્થાનકમાં સમ્યજ્ઞાન-સમ્મક્રિયા રૂપ અધ્યાત્મ છે. અપુનબંધકને સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્રક્રિયાના કારણભૂત એવું દ્રવ્યજ્ઞાન અને દ્રવ્યક્રિયા (પ્રધાન દ્રવ્યક્રિયા) છે, તેથી તે સ્વરૂપ અધ્યાત્મ છે.) શુદ્ધજ્ઞાન-શુદ્ધક્રિયા સ્વરૂપ અધ્યાત્મ છે. તો અહીં પ્રશ્ન થાય કે, કયું જ્ઞાન શુદ્ધ છે ? અને કયું જ્ઞાન અશુદ્ધ છે ? તથા કઈ ક્રિયા શુદ્ધ છે? અને કઈ ક્રિયા અશુદ્ધ છે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન ભિન્નભિન્ન ગ્રંથોના આધારે હવે જોઈશું. $ શુદ્ધજ્ઞાન : જે જ્ઞાન આત્મસ્વરૂપનો બોધ કરાવે, આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરવાની વાસના (તીવ્ર ઈચ્છા) જાગ્રત કરે, તે માટેનો પુરુષાર્થ કરાવે, તે માટેના જ વિચારો મનોરથો અને પ્રવૃત્તિઓ કરાવે, તેને શુદ્ધજ્ઞાન કહેવાય છે. તદુપરાંત, હેયનું હેયરૂપે અને ઉપાદેયનું ઉપાદેયરૂપે વેદન કરાવે, હેયને છોડવાની ને ઉપાદેયને આદરવાની તાલાવેલી જગાડે અને એ માટેનો પુરુષાર્થ કરવા તત્પર બનાવે, તે શુદ્ધજ્ઞાન છે. એક બાજુ જ્ઞાન વધતું જાય અને બીજી બાજુ પરપુદ્ગલની આસક્તિ વધતી જાય, વિષયગૃદ્ધિ અને કષાયવૃદ્ધિ થતી જાય, રસ-ઋદ્ધિ અને શાતાની લોલુપતા વધતી જાય, યશ-કીર્તિ આદિની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ વધતી જાય, સ્વોત્કર્ષ ને પરાપકર્ષની ભાવના પ્રબળ બનતી જાય અને જીવનમાં દંભ વધતો જાય તો તે જ્ઞાન અશુદ્ધ છે, એમ સમજવું. શુદ્ધજ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજાવતાં જ્ઞાનસાર ગ્રંથમાં જણાવ્યું છે કે,
