________________ 120 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ કહેવાય છે. અર્થાત્ આત્મસ્વરૂપને અનુકૂળ જે બોધ છે, તે બોધના વ્યાપારને જ્ઞાન કહેવાય છે. હેયોપાદેયનો જે બોધ છે, તે બોધના વ્યાપારને (હેયને હેયરૂપે અને ઉપાદેયને ઉપાદેયરૂપે સંવેદન કરવા સ્વરૂપ વ્યાપારને) જ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાન સ્વ-પરના અવભાસન સ્વરૂપ છે. અર્થાત્ સ્વ અને પરનું (ઉપલક્ષણથી સ્વકીય-પરકીયનું) અવભાસન (પ્રકાશન) કરનાર છે. એટલે કે હું કોણ છું ? હું કોણ નથી ? મારું શું છે ? મારું શું નથી ? ઈત્યાદિ આત્મલક્ષી પદાર્થોનું અવભાસન કરાવે તેને જ્ઞાન કહેવાય છે. અહીં યાદ રાખવું કે, વિચારણા અને વેદન (સંવેદન) બંને વચ્ચે ભેદ છે. હેયોપાદેય પદાર્થનું યથાર્થ વેદન થવું તે જ જ્ઞાન છે. માત્ર “હું આત્મા છું-શરીર નથી, જ્ઞાનાદિ મારા છે - પરિવારાદિ મારા નથી.” આવી વિચારણા એ જ્ઞાન નથી. ક્રિયા સ્વરૂપમાં રમણ કરવારૂપ છે. તેમાં ચારિત્ર અને વીર્યગુણની અભેદ પરિણતિ તે ક્રિયા છે. આવી ક્રિયા મોક્ષસાધક છે. અભેદપરિણતિને સાધી આપે તેવી ક્રિયાઓ પણ ઉપાદેય છે. અનાદિ સંસારમાં કાયિકી વગેરે (આશ્રવના કારણભૂત ર૫ ક્રિયાઓ છે. તે કાયિકી વગેરે) અશુદ્ધ ક્રિયાની પ્રવૃત્તિથી સંસાર થયો છે અને તે જ સંસાર વિશુદ્ધ સમિતિગુતિ વગેરે તથા વિનય-વૈયાવૃત્યાદિ સન્ક્રિયા વગેરે કરવાથી નિવૃત્ત થાય છે. તેથી સંસારનો નાશ કરવા માટે સંવર-નિર્જરરૂપ ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ. આથી જ્ઞાન-ક્રિયા બંનેના સંયોજનથી જ મોક્ષ થાય છે. જ્ઞાન ક્રિયામાં પ્રાણ પૂરે છે અને ક્રિયાથી જ્ઞાન સાર્થક બને છે. જે જાણ્યું છે मोक्षः", तत्र ज्ञानं स्वपरावभासनरूपम्, क्रिया स्वरुपरमणरूपा / तत्र चारित्रवीर्यगुणैकत्वपरिणतिः क्रिया, सा साधका अत्र अनादिसंसारे अशुद्धकायिक्यादिक्रियाव्यापारनिष्पन्नः संसारः / स एव विशुद्धसमितिगुप्त्यादिविनयवैयावृत्त्यादिसत्क्रियाकरणेन निवर्तते / अतः संसारक्षपणाय क्रिया સંવનિર્નાત્મિક રળીયા | (જ્ઞાનસાર-જ્ઞાનમઝરી ટી-૧/૨)
