________________
વાયુતત્ત્વ પણ સચેતન છે અને વનસ્પતિની સચેતનતા -ચક્ષુ પ્રત્યક્ષ છે.
આ પાંચે સ્થાવર જીવાને એકેન્દ્રિયતા પ્રાપ્ત થયેલી હાવાના કારણે તેમને વિકાસ બહુજ થાડા પ્રમાણમાં છે, જ્યારે એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવાના વિકાસ ક્રમશઃ આગળ વધે છે, તેમાંથી કાઈને ખેલવાની શક્તિ, કોઈને સુઘવાની, કોઇને જોવાની અને પચેન્દ્રિયના જીવાને બધી શક્તિએ ઉપરાંત સાંભલવાની તથા માનસિક શક્તિઓ પણ મળેલી છે. પંચેન્દ્રિયમાં પણ નારક, કૂતરા, ગાય, હાથી, માનવ, વિદ્યાવાન્, જ્ઞાનવાન, તપસ્વી, જિતેન્દ્રિય તથા મનેાવિજેતા માનવમાં એ વિકાસ ક્રમશ: ખૂબ ખૂબ આગળ વધે છે અને છેવટે કેવળજ્ઞાનમાં પૂર્ણાહુતિ પામે છે.
વિકાસનું મૂળ કારણ :
જીવાના વિકાસમાં મુખ્ય કારણ શું હેઇ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર અનુભવી આચાર્ય ભગવતે આ પ્રમાણે આપે છે “સવાો હઠ્ઠી સાળાવ નૈવઽત્તત્ત” અર્થાત્ જીવમાત્રને અને ખાસ કરીને માનવમાત્રને શરીરલબ્ધિ, રૂપલબ્ધિ, વકતૃત્વલબ્ધિ, વૈભવલબ્ધિ અને જ્ઞાનાદિ લબ્ધિ તરતમયેાગે જે પ્રાપ્ત થાય છે તેનાં મૂળ કારણમાં ‘ઉપયેગ’ ધર્મજ સમાયેલા છે. કારણ કે ઉપયાગની પ્રાપ્તિ થતાંજ માણસની જ્ઞાનશકિત, વિચાર અને વિવેક શકિત તથા ક્રિયાશકિતના સમ્યક્ પ્રકારે ખૂબજ વિકાસ થતા જોવાય છે. જેના પ્રભાવથી જીવાત્માને સક્રિયારુચિત્ય, સદાચારિત્વ, મિતહિત ભાજિત્વ, મિતહિત ભાષિત્વ, વિગેરે ગુણેાના ત્રિકા
