________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
108
છઠ્ઠાથી ચૌદમાં ગુણસ્થાનક સુધીના ચારિત્રધારી આત્માઓનું મરણ પંડિતમરણ કહેવાય છે. ભગવતી આરાધના -
મુખ્યત્વે આરાધનાના વિષયને લખાયેલા આ ગ્રંથમાં મરણના ૧૭ ભેદ બતાવ્યાં છે, જે આપણે આગળ જોયા તે સમવાયાંગ સૂત્રાનુસારે જ છે."
સમાધિમરણોત્સાહદીપકમાં મરણના પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે. * *
૧) બાલ-બાલમરણ ૨) બાલમરણ ૩) બાલપંડિતમરણ ૪) પંડિતમરણ ૫) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન દ્વારા પંડિતમરણ ૬) ઈંગિની પંડિતમરણ ૭). પ્રાયોપગમન પંડિતમરણ.
અ) બાલ-બાલ મરણ - મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ આ મરણથી મૃત્યુ પામે છે. બ) બાલજીવ પાંચ પ્રકારના હોય છે. ૧) અવ્યક્તબાલ- અવિકસીત જીવ-પોતાના અર્થ, કામ વગેરેમાં અસમર્થ. ૨) વ્યવહાર બાલ લૌકિક અને શાસ્ત્રીય વ્યવહારથી અજ્ઞાત. ૩) દર્શન બાલ-તત્ત્વની શ્રદ્ધાથી રહિત મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવ. ૪) જ્ઞાન બાલ-જીવના ભેદ વગેરે સમ્યફજ્ઞાનથી રહિત હોય. ૫) ચારિત્ર બાલ-ચારિત્રથી રહિત જીવ.
બાલપંડિતમરણ તથા પંડિતમરણનો અર્થમૂલાચાર પ્રમાણે જ થાય છે અને . તે પછી પંડિતમરણના ત્રણ પ્રકાર જે આપણે આગળ જોયા તે પ્રમાણે જ છે.
મરણના પ્રકારો આપણે ઠેઠ આગમકાળથી તપાસ્યા. બધામાં વિવિધતા જોવા મળી. આનું શું કારણ હોઈ શકે? જવાબમાં આપણે એમ કહી શકીએ કે ઉપરોક્ત સઘળા ગ્રંથના સમયમાં ઘણું અંતર છે. વળી, તે તે કાળે વિદ્યમાનતે તે આચાર્યોએ, વિરોએ પોતાની મતિ પ્રમાણે શાસ્ત્રાધારે મૃત્યુના તેટલા તેટલા ભેદો બતાવ્યા.
૪૪. “અષ્ટપાહુડમા પાંચમા ભાવપાહુડમાં પણ ૧૭ પ્રકારે મરણ દર્શાવ્યા છે. ૪૫. સમાધિમરણોત્સાહદીપક - હીરાલાલ જૈન સિદ્ધાંત શાસ્ત્રી.
