________________
જીવસ્થાનકમાં ઉપયોગ
૧૩ સમ્યત્ત્વ વિનાના દેવ-નારકને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં વિર્ભાગજ્ઞાન મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન હોય. સમ્યગૃષ્ટિ દેવ-નારક તથા તીર્થંકરના આત્મા વગેરેને વિગ્રહગતિમાં તેમજ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, અવધિદર્શન અને સર્વને વિગ્રહગતિમાં અને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં અચક્ષુદર્શન હોય આ પ્રમાણે સંજ્ઞી અપર્યાપ્તાને કુલ ૮ ઉપયોગ હોય છે.
શેષ દશ જીવભેદોમાં ચક્ષુ ન હોવાથી ચક્ષુદર્શન પણ ન હોય તેથી ૩ ઉપયોગ હોય.
પ્રશ્ન-અહીં કર્મગ્રંથની વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે – ભાવકૃત તે ભાષા અને મનલબ્ધિવાળાને હોય. તેથી એકેન્દ્રિય આદિને કેવી રીતે ઘટે.
ઉત્તર - સુધા વેદનીયાદિથી થયેલ આહારની અભિલાષા રૂપ અને ““આ આહાર મને પુષ્ટિકારક છે. જેથી આ મેળવાય.” આ અભિલાષારૂપ અનિર્વચનીય શબ્દોલ્લેખરૂપ ભાવશ્રુત* હોય.
બેઇન્દ્રિય વગેરે ચાર અપર્યાપ્તા જીવભેદોમાં જે ૩ ઉપયોગ કહ્યા તે કર્મગ્રંથના મતે જાણવા, સિદ્ધાંતના મતે આ ચાર જીવભેદોમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પણ સંભવે છે એટલે કુલ ૫ ઉપયોગ હોય. કારણ કે સાસ્વાદન ભાવ લઈને આ ચારે જીવભેદમાં જવાય એમ કર્મગ્રંથ અને સિદ્ધાંતકાર માને છે, પરંતુ કર્મગ્રંથના મતે સાસ્વાદનભાવે અજ્ઞાન અને સિદ્ધાંતકારના મતે સાસ્વાદનભાવે જ્ઞાન હોય છે. તેથી પાંચ ઉપયોગ સિદ્ધાંતના મતે ઘટે.
પંચસંગ્રહાદિ કોઈ ગ્રંથોમાં ચઉરિન્દ્રિય, અસંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય આ ત્રણેને અપર્યાપ્તામાં ચક્ષુદર્શન હોય એમ પણ કહ્યું છે. ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થઈ હોવાથી ચક્ષુની શક્તિ થાય છે. માટે શેષ પર્યાપ્તિ પૂર્ણ ન થઈ હોવા છતાં પણ ચક્ષુની રચના થઈ ચૂકી છે. માટે
* जइ सुहुमं भाविंदियनाणं दविदियाण विरहे वि दव्वसुयामामि वि ભાવપુર્વ પત્થવાફળ (વિશેષ આવશ્યક ગા. ૧૦૩)
