________________
પાંચ ભાવનું સ્વરૂપ
૧૯૯ ઉપરની રીતે જોતા મોહનીયમાં પાંચે ભાવો હોય છે. તે આ પ્રમાણે મોહનીયકર્મનો ઉપશમ થવાથી ઉપશમ ભાવનું સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર, મોહનીયકર્મનો ક્ષય થવાથી ક્ષાયિકભાવનું સમ્યક્ત્વ અને ચારિત્ર, મોહનીકર્મનો ક્ષયોપશમ થવાથી ક્ષયોપશમભાવનું સમ્યકત્વ દેશવિરતિ સર્વવિરતિ, મોહનીયકર્મનો ઉદય થવાથી ઔદયિકભાવથી ક્રોધાદિ અસંયમ અવિરતિ આદિ જીવમાં મોહનીય કર્મરૂપે હોવું તે પારિણામિક ભાવ. આ પ્રમાણે મોહનીયમાં પાંચે ભાવો હોય છે.
મોહનીય વિના શેષ ત્રણઘાતી કર્મોમાં પથમિક વિના ચાર ભાવ હોય છે. તે આ પ્રમાણે
જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી અજ્ઞાનપણું, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી કેવલજ્ઞાન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી મતિજ્ઞાનાદિ ચાર જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન, જીવમાં મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મનું હોવા પણું તે પારિણામિકભાવ, દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષયથી કેવલદર્શન, દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી ચક્ષુદર્શન-અચક્ષુદર્શન અવધિદર્શન, દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી નિદ્રા, આંધળાપણું બહેરાપણું વગેરે, અંતરાય કર્મના ક્ષયથી દાનાદિ પાંચ ક્ષાયિકભાવની અનંત લબ્ધિ. અંતરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી દાનાદિ પાંચ આંશિક લબ્ધિ અંતરાય કર્મના ઉદયથી દિનપણું, અભોગીપણું, હીનશક્તિવાળાપણું , પારિણામિક ભાવથી દર્શનાવરણીય અને અંતરાયમાં જ્ઞાનાવરણીયની જેમ જાણવું.
શેષ અઘાતી કર્મોમાં પથમિક અને ક્ષાયોપશમ વિના ત્રણ ભાવો હોય છે. ક્ષાયિકભાવે અવ્યાબાધ સુખ વગેરે ઔદયિકભાવે કર્મનો ઉદય અને પરિણામિક ભાવે કર્મપણું હોય છે.
આ પ્રમાણે કર્મોમાં ભાવો સમાવ્યાં હવે અજીવ દ્રવ્યોમાં ભાવો કહે છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાલ અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ પાંચે દ્રવ્યો પોતાના સહજ સ્વભાવે અનાદિકાળથી છે અને અનંતકાળ સુધી રહેશે તેથી પાંચે દ્રવ્યો અનાદિ પારિણામિક
