________________
૧૯૫
પાંચ ભાવનું સ્વરૂપ
ગાથાર્થ :- ક્ષાયોપમિક, પારિણામિક, અને ઔયિક એમ ત્રિસંયોગી સાન્નિપાતિક ભાવ ચાર ગતિને આશ્રયી તથા ક્ષાયિક અથવા ઉપશમ સાથે તે ચતુઃસંયોગી પણ ચાર ગતિને આશ્રયી ચાર ચાર ભાંગા થાય છે તથા કેવલીભગવંતોને પારિણામિક, ઔયિક અને ક્ષાયિક ભાવ હોય છે. (૬૭)
વિવેચન :- સાન્નિપાતિક ભાવના ૨૬ ભેદોમાંથી છ ભેદો જ સંભવે છે. ત્રિસંયોગી ક્ષાયોપમિક ઔયિક, અને પારિણામિક ચારગતિને આશ્રયી સંભવી શકે છે. તેથી તેના ગતિ આશ્રયી ચાર ભાંગા થાય છે તે આ પ્રમાણે
મનુષ્યગતિમાં :- ક્ષાયોપશમ ભાવે ૩ અજ્ઞાન અથવા ૪ જ્ઞાન, ૩ દર્શન, સમ્યક્ત્વ વગેરે હોય છે. પારિણામિક ભાવે જીવત્વ, ભવ્યત્વ, અભવ્યત્વ હોય છે અને ઔયિક ભાવે કષાય, લેશ્યા, મનુષ્યગતિ પણું વગેરે હોય છે. તેમજ
દેવગતિ-નરકગતિ અને તિર્યંચગતિમાં પણ આ પ્રમાણે જ હોય છે ફક્ત જ્ઞાન ત્રણ અને દેવગતિમાં દેવગતિપણું, તિર્યંચગતિમાં તિર્યંચગતિપણું વગેરે તફાવત જાણવો, આ ભાંગો મિથ્યાત્વી અને ક્ષાયોપશમ સમ્યક્ત્વવાળાને સાતમા ગુણસ્થાનક સુધી હોઈ શકે.
ચતુઃસંયોગી :- પહેલો ભાંગો ક્ષાયોપમિક, ઔયિક, પારિણામિક, અને ક્ષાયિક ચાર ગતિને આશ્રયી ચાર ભાંગા સંભવે. ચારે ગતિના જીવોને ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ હોય તેથી. તે આ પ્રમાણે
મનુષ્યગતિમાં :- ક્ષાયોપશમ ભાવે ૪ જ્ઞાન, દાનાદિ પાંચ લબ્ધિ વગેરે, ઔદયિકભાવે ગતિ, કષાય, લેશ્યા વગેરે, પારિણામિકભાવે જીવત્વ, ભવ્યત્વપણું હોય. ક્ષાયિકભાવે સમ્યક્ત્વ હોય છે.
આ પ્રમાણે ચારે ગતિમાં સંભવે, કારણકે ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ લઈને ચારે ગતિમાં જવાય. તિર્યંચમાં-યુગલિક તિર્યંચમાં દેવમાં-વૈમાનિક દેવલોક, નરકમાં-પહેલી ત્રણ નરક અને મનુષ્યમાં યુગ અને દેવનરકમાંથી સંખ્યાત વર્ષવાળા મનુષ્યમાં તેથી ચારે ગતિમાં સંભવી શકે
