________________
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૩૮ :
* પુષ્પ ચાલુ હોય છે અને તે બધા આચાર પ્રશસ્ત હોતે નથી. ધર્મ એટલે “શાસ્ત્રમાં બતાવેલે વિધિ-નિષેધ” એમ કહેવું પણ વ્યાજબી નથી, કારણ કે શાસ્ત્ર અનેક પ્રકારનાં છે અને તેમાં ઉલટસુલટ વિધિ-નિષેધે પણ બતાવેલા છે.” એક શાસ્ત્ર રાત્રિએ ખાવાને નિષેધ કરે છે, જ્યારે બીજું શાસ્ત્ર ચંદ્ર ઊગ્યેથી અમુક વિધિપૂર્વક ખાવાને વિધિ બતાવે છે. એક શાસ્ત્ર સ્નાનાદિ શરીરસત્કારને નિષેધ કરે છે, તે બીજું શાસ્ત્ર સ્નાન વગેરેને આવશ્યક ગણાવી તેને અનેક પ્રકારને વિધિ બતાવે છે. આમ ઉપર જણાવેલી ધર્મની વ્યાખ્યાઓ એક યા બીજી રીતે અપૂર્ણ હોવાથી પ્રાણીઓને દુર્ગતિમાં પડતાં ધારી રાખે-બચાવે તે ધર્મ? એવી વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે અને તેને ઈનકાર કેઈ પણ સુજ્ઞ કરી શકે તેમ નથી, કારણ કે દુર્ગતિમાં ન જવું પડે અથવા પોતાની દુર્ગતિ ન થાય તે સહુ કઈ ઈચ્છે છે અને જે વિચારણ, માર્ગ, વિધિ-વિધાન, ક્રિયાઓ કે અનુષ્કાને દુર્ગતિને રોકતા હોય તેને સ્વીકાર કરવામાં કઈ જાતની હરકત કે કઈ જાતને વધે હોઈ શકે નહિ. તાત્પર્ય કે-ધર્મ એ દુર્ગતિને રોકવાનું સાધન છે માટે તેને વિચાર, તેની પરીક્ષા એ દષ્ટિએ જ થવી જોઈએ.
(૨૦) કુધર્મ અને સુધર્મની પરીક્ષા ધર્મની પરીક્ષા કેવી રીતે કરવી તે સંબંધમાં શાસ્ત્રકારએ જણાવ્યું છે કે – " यथा चतुर्मिकनकं परीक्ष्यते, निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपोदयागुणैः ।।
