________________
ધર્મ થઈ જાય, એ વાત પ્રથમ દર્શને બહુ સારી લાગે છે, તે પણ માનવસ્વભાવ તે કદી બનતો જ નથી. એકને લેપ કરવા જતાં બીજી લપ ઉભી થાય જ છે. મહાધર્મ—મક્ષસાધક ધર્મની એક્તા કે વ્યાપક્તાને ક્ષતિ ન પહોંચે, તે રીતે ધર્મોની શાખા પ્રશાખાઓ વધતી રહે, તેથી મુખ્ય પેઢીને કાંઈ નુકશાન નથી. બધા એક બને એ વાત માનવપ્રકૃતિ જોતાં અસંભવિત છે, પરંતુ બધામાં એક રહે એ વસ્તુસ્થિતિ સર્વથા સુસંભવિત છે. બધા ધર્મને એક કરવાની વાતે, એ એક પણુ ધર્મના આચરણમાં જેને નથી રહેવું, તેઓને છટકવાના ન્હાના રૂપ છે. જેને કઈ ને કઈ ધર્મનું આચરણ કરવું જ છે, તેના મુખમાંથી એવી વાત કદી બહાર નીકળે જ નહિ. તે તો એમ જ કહેશે કે બધા ધર્મોમાં મારા આત્માને વિકાસ શીધ્ર સાધી શકે, એ ધર્મ કયો છે?—તેની પરીક્ષા કરીને મને તે સ્વીકારવા દ્યો. ધાર્મિક લડાઈઓ મટાડવાનો આ એક જ ઉપાય છે. દરેક ધર્મો પોતપોતાના સ્થાને અપેક્ષાએ સાચા છે, એમ માનવું, પણ તેથી–દરેક ધર્મો સરખા છે – એમ સિદ્ધ થતું નથી. દરેક ધર્મોના ચઢતા-ઉતરતા દરજજા અવશ્ય છે. સાધકે પોતાને યોગ્ય ઉચ્ચ કોટિને ધર્મ કર્યો? તેની સ્વયં શેધ કરવી જોઈએ અને મધ્યસ્થ દષ્ટિથીપક્ષપાત રહિતપણે જે શોધાય તેને સ્વીકારવા તત્પર રહેવું જોઈએ.
પ્રશ્નસર્વ ધર્મને સરખા માનીએ તે શું હરકત? ધર્મમાં મારું-તારું કરવાની શી જરૂર છે?
ઉત્તર. એ વાત બોલવામાં બહુ સુંદર છે પરંતુ માનામાંથી જ્યાં સુધી ભેદબુદ્ધિનો નાશ થયે નથી, ત્યાં સુધી એવી ઉદારતાની વાતો કરવામાં વાતો કરનારને જ
