________________
૨૮
સફલતાનાં સૂત્ર ફળ ન દેખાતાં પુરુષાર્થ કરવાનું જ છેડી દે અને નશીમવાદી બની જાય, એ કેટલું ઉચિત ગણાય? પૂરે પુરુષાર્થ કર્યા વિના નશીબને વાંક કાઢો અને હવે કંઈ ફળ નહિ આવે એમ માની લેવું, એ નાશને નેતરવા બરાબર છે. આપણું નીતિકારોએ કહ્યું છે કે –
उद्योगिनः पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीदैवं न देवमिति कापुरुषाः वदन्ति । दैवं निहित्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या, यत्ने कृते यदि न सिद्धयति कोऽत्र दोषः? ॥
લક્ષ્મી ઉદ્યોગી એવા પુરુષસિંહ પાસે જાય છે, નહિ કે દેવ પાસે. દૈવ રુડયું છે, નશીબ વાંકું છે, ભાગ્ય બરાબર નથી, આવાં વચને બાયલાઓ જ બેલે છે. માટે છે પુરુષ! દેવને છેડી તારી શક્તિ મુજબ પુરુષાર્થ કર. એમ છતાં કાર્યસિદ્ધિ ન થાય તે પછી તારે દેષ નથી.” - તાત્પર્ય કે લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ માટે પણ મનુષ્ય બનતે પુરુષાર્થ કરે ઘટે છે. ૭–નિયતિવાદ નિકૃષ્ટ છે.
કેટલાક ભાગ્ય, નશીબ કે દૈવની જગાએ નિયતિને આગળ કરે છે અને જણાવે છે કે “આ જગતમાં બધા ભાવે નિયત થઈ ચૂકેલા છે, એટલે જેનું ફળ જે પ્રકારે આવવાનું હોય તે પ્રકારે જ આવે છે. તેમાં આપણે પુરુષાર્થ કંઈ કામ લાગતું નથી.” આ મંતવ્ય પણ મનુષ્યને પુરુષાર્થથી હઠાવીને નિષ્કર્મણ્યતા તરફ લઈ જનારું છે કે જેનું ફળ અપ પતન સિવાય અન્ય કંઈ સંભવતું નથી.
