________________
પાંચ સમિતિ–ત્રણ ગુપ્તિ ]
૪૯
પારિષ્નાપનિકાસમિતિના અથ એ છે કે સાધુએ છે કે મલ–મૂત્રનું વિસર્જન જંતુ તથા રિયાળીથી રહિત નિરવદ્ય ભૂમિ કે જ્યાં હિંસા થવાના સંભવ નથી, તેવી ભૂમિમાં કરવું જોઇએ તથા શ્લેષ્મ, થૂંક, કેશ કે બીજી પરઠવવા ગ્ય વસ્તુએ પણ નિરવદ્ય ભૂમિમાં પરઠવવી જોઈ એ.
મનાગુપ્તિના અર્થ એ છે કે મનને સરંભ, સમારભ અને આરંભ એ ત્રણ ક્રિયામાં જવા દેવું નિહ. જેમાં કોઇ પણ જાતની હિંસા થવાના સ’ભવ હાય તેવી ક્રિયાના સંકલ્પ કે વિચાર કરવા તે સંરભ કહેવાય, તે સંકલ્પને અમલમાં મૂકવાનાં સાધના એકત્ર કરવાં તેને સમારંભ કહેવાય અને કાર્યના પ્રયોગ કરવા તેને આરભ કહેવાય. આદર્શ સાધુ આરભ-સમારંભ કરે નહિ એમ જે કહેવાય છે, તેના અર્થ આ ત્રણે ક્રિયાએથી નિવૃત્ત થવાના છે. શુભ ભાવના, તત્ત્વચિંતન અને ધ્યાન એ તેને પ્રત્યુપાય છે.
વચનગુપ્તિના અર્થ એ છે કે સરંભ, સમારંભ તથા આરંભને અર્થે ખેલવામાં આવતાં વચનાને ઉપયોગપૂર્વક રોકી રાખવાં. મૌન તથા સ્તત્ર-સ્વાધ્યાદિ એ તેના પ્રત્યુપાય છે.
કા`ગુપ્તિના અ એ છે કે ઉભા રહેતાં, સૂતાં, ઉઠતાં, બેસતાં તથા પાંચ ઇંદ્રિયાના વ્યાપાર કરતાં મનને સાવદ્ય ચેાગમાં એટલે પાપમય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત થવા દેવું નહિ. જ્ઞાનાચારાઢિ પંચાચારની પ્રવૃત્તિ તથા આસન એટલે એક સ્થળે સ્થિરતાથી બેસવું એ તેના પ્રત્યુપાય છે.
આ—૪
