________________
૨૬
શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માએ સમજાવેલ વ્યવહાર અને ધમ આજ સુધી આ ભરતક્ષેત્રમાં ચાલુ છે. કાળબળને કારણે એમાં અનેક મિશ્રણા થયા કર્યાં છે, પણ મૂળભૂત તા એ જ રહેલ છે. જ્યારથી એ વ્યવહાર અને ધમ શરૂ થયા, ત્યારથી મંત્રનું ખળ પણ આ ભરતક્ષેત્રમાં શરૂ થયું છે ને આજે પણ વિદ્યમાન છે.
વિશ્વમાં અનેક પદાર્થોં પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. દરેક પદાર્થોમાં જુદી જુદી અનેક શક્તિએ છે. એ શક્તિએ સમજવી, એને પ્રકટ કરવી અને ઉપયાગમાં લેવી; પછી એ ઉપયેાગ સવળા હાય કે અવળેા, પણ આ સર્વ જગમાં ચાલ્યા જ કરે છે. આ પાર્શ્વમાં શબ્દ પણ એક પદ્મા છે. એ શબ્દમાં ઘણી ઘણી શક્તિઓ રહેલી છે, એ સ્પષ્ટ અનુભવાતી હકીકત છે. જો શબ્દ ન હેાય તા વિશ્વના કેટકેટલા વ્યવહારા અટકી પડે, એ કલ્પના કરવા જેવુ' છે. જેમ પીપરને ૬૪ પ્રહર સુધી સતત ધૂંટવામાં આવે તે તેમાં વિશિષ્ટ સામર્થ્ય પ્રકટ થાય છે, તેમ શબ્દનું મનન કરવામાં આવે તે તેમાં પણ વિશિષ્ટ સામર્થ્ય પ્રકટ થાય છે. એ સામર્થ્ય જેમાં પ્રકટ થયું છે, એવા શબ્દને મત્ર કહેવામાં આવે છે.
આ મંત્ર સ્વય' કાર્ય સિદ્ધ કરવા સમર્થ છે. જયારે કેટલાક મત્રાનાં કાર્યાં તે તે મત્રો સાથે સ'કળાયેલા દેવતાએ કરી આપે છે. મત્ર અને વિદ્યા આમ તે એક જ છે, પણ જેમ મનુષ્યરૂપે સમાન હાવા છતાં સ્ત્રી–
