________________
ચતુરંગીય અધ્યયન
આ જીવ ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે તેનાથી બચવા પહેલા પરીષહોને સહન કરીને કર્મક્ષય કરવાની વાત આગળ જણાવીને આ અધ્યયનનો પ્રારંભ કરતાં કહે છે કે,
પ્રાણીઓને મનુષ્યજન્મ, ધર્મનું શ્રવણ, ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને ચારિત્રમાં વિર્ય ફોરવવાનું આ ચાર વસ્તુ દુર્લભ છે એમ પરમાત્માએ ધેલ છે.
તેમાં મનુષ્યભવની દુર્લભતા ઉપર ચોલ્લક વગેરે દશ દષ્ટાંતો અને શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ થયેલ આઠ નિહનવોની કથા આપી છે.
મનુષ્યજીવન પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ છે તેનાથી દુર્લભ સર્વજ્ઞ-ભગવંતોએ કહેલા તત્ત્વોનો શ્રવણ અવસર છે. તત્ત્વ પ્રત્યે શ્રદ્ધા થવી તે તેનાથી પણ દુર્લભ છે અને તેનાથી દુર્લભ સંયમ માટે પુરુષાર્થ છે.
આ ચાર વાતોની દુર્લભતા સમજીને કર્મક્ષય માટે પુરુષાર્થ કરીને આત્માને ચાર ગતિમાંથી મુક્ત કરી પંચમ ગતિ પ્રાપ્ત કરાવવાની છે.
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणीह जंतुणो । माणुसत्तं सुई सद्धा, संजमम्मि य वीरियं ॥१॥
અર્થ : આ સંસારમાં પ્રાણીને ચાર ધર્મના પ્રધાન અંગો-કારણો દુર્લભ છે. તે ચાર આ પ્રમાણે-એક તો મનુષ્યપણું એટલે મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ થવી તે. બીજું ધર્મનું શ્રવણ. ત્રીજું કારણ શ્રદ્ધા એટલે ધર્મ પર શ્રદ્ધા થવી તે. તથા ચોથું કારણ સંયમને વિષે એટલે વિરતિને વિષે વીર્ય એટલે
