________________
સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર
૬૩ થવાની ભારે સજાને પાત્ર થયા છે.” દિવાકરછ સંધના આ વક્તવ્યને સાંભળીને ચકિત થઈ ગયા અને પિતાને આવા સરળ વિચારથી પણ સંધને આટલી બધી અપ્રીતિ થઈ, તેથી એમને ખૂબ ખેદ થયો. એમણે તરત જ સંધની માફી માગી અને આ માટે જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવા જેવું હોય એ આપવા વિનંતી કરી. કહેવાય છે કે સંઘે એમને, શાસ્ત્ર મુજબ, બાર વર્ષ સુધી “સંધ બહાર” રહેવાનું “પારાંચિત” નામે પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું, જેને દિવાકરજીએ આદરપૂર્વક સ્વીકાર કરીને સંઘની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું. પ્રાયશ્ચિત્તની અવધિ પૂરી થતાં સંઘે એમને ફરી સંઘમાં લઈને એમને પહેલાની જેમ સત્કાર કર્યો.
આ દંતકથામાં તથાંશ કેટલે છે, એની વિચારણું અમે અહીં કરવા નથી માગતા; ફક્ત એટલું જ કહી દેવા માગીએ છીએ કે આ રૂપકમાં કંઈક ને કંઈક પણ ઐતિહાસિક સત્ય સમાયેલું છે.......... વિદ્વાનેની અંજલિ
તત્કાલીન શ્રમણુસંધમાં અથવા તે પછી પણ કેટલાક વખત સુધી આગમના અભ્યાસી સિદ્ધાંતના જાણકારેમાં સિદ્ધસેનસૂરિ પ્રત્યે ભલે ઓછો આદરભાવ જાગતો રહ્યો હોય, પણ પરવાદીઓના પ્રચંડ આક્રમણની સામે જૈન શાસનનું રક્ષણ કરવા માટે પ્રમાણુ અને નયવાદના પ્રબલ યુકિતપૂર્ણ સિદ્ધાંતની સ્થાપનારૂપે જે દુર્ગમ દુર્ગના પાયાને તેઓ મજબૂત કરતા ગયા, એટલા માટે એમના અનુગામી પશ્ચાતવતી બધાય સમર્થ જૈન વિદ્વાનોએ એમનું સ્મરણ ખૂબ ગૌરવપૂર્વક કર્યું છે.
મહાતાર્કિક આચાર્ય મહલવાદીએ સમ્મતિપ્રકરણ ઉપર ટીકા લખીતે એમના પ્રત્યે પોતાની ઉત્તમ ભક્તિ દર્શાવી. જૈનધર્મના અનન્યસાધારણ અને અપ્રતિમ તત્ત્વજ્ઞ આચાર્ય હરિભદ્ર તો એમને સાક્ષાત “શ્રુતકેવલી” કહીને એમનું અનુપમ બહુમાન કર્યું છે. તે પછી મહાત્મા સિદ્ધર્ષિએ ન્યાયાવતાર ઉપર વ્યાખ્યા લખીને, તfપંચાનન અભયસૂરિએ સન્મતિપ્રકરણ ઉપર પચીસ હજાર શ્લેકપ્રમાણુવિસ્તૃત અને પ્રૌઢ ટીકા રચીને, શાંત્યાચાર્ય
