________________
૧૬૪
જેને ઈતિહાસની ઝલક જૈન વિદ્વાન આચાર્ય સિંહસૂરિએ “હમીરમદમન” નામનું પંચાંકી નાટક બનાવ્યું. એ નાટકની રચના કરવામાં મુખ્ય પ્રેરણું, વસ્તુપાલનો પુત્ર જયંતસિંહ, જે તે વખતે ખંભાતને સૂબે હતા તેની હતી. અને તેના જ પ્રમુખત્વ નીચે ભીમેશ્વરદેવના ઉત્સવપ્રસંગે ખંભાતમાં તે ભજવવામાં આવ્યું હતું. એ રીતે એ એક ઐતિહાસિક નાટક છે, જેને ભારતીય નાટકસાહિત્યમાં અત્યંત વિરલ કૃતિઓમાંની એક કૃતિ તરીકે ગણું શકાય. વસ્તુપાલના વખતની રાજકારણ સૂચવતી જે હકીકતો આ નાટકમાં ગૂંથેલી છે તે બીજી કોઈ કૃતિઓમાં નથી મળતી, તેથી એ ઈતિહાસ માટે આ ઘણે ઉપયોગી અને મહત્વને પ્રબંધ છે. કેટલાક વિદ્વાનોએ એમાં આપેલી હકીકતેને વધારે અતિશયોક્તિ ભરેલી જણાવી છે, પણ તે બરાબર નથી. મારા મતે એનું એતિહાસિક મૂલ્ય વધારે ઊંચા પ્રકારનું છે.
વસ્તુપાલપ્રશસ્તિઓ “ઉપર જે વરતુપાલ વિષેનાં કાવ્ય વગેરેને પરિચય આપે છે તે ઉપરાંત એ ભાગ્યવાન પુરુષની કીર્તાિ કથનારી બીજી કેટલીક ટૂંકી કૃતિઓ મળે છે, જે પ્રશસ્તિઓ કહેવાય છે. એવી પ્રશસ્તિઓમાંથી કેટલીક આ પ્રમાણે છે.
() ઉદયપ્રભસૂચ્છિત “સુતકીર્તિકર્લોલિની- “ઉપર વર્ણવેલ ધર્માલ્યુદય કાવ્યના કર્તા ઉદયપ્રભસૂરિએ “સુતકીર્તિકલિની' નામની ૧૭૯ પદ્યોની એક સંસ્કૃત પ્રશસ્તિ રચી છે. એમાં અરિસિંહના
સુકૃતસંકીર્તન” નામના કાવ્યમાં જેવી હકીકત છે તેવી જ હકીકત સંક્ષિપ્ત રીતે વર્ણવામાં આવી છે. અણહિલપુરના ચાવડા વંશની હકીકત પણ એમાં, ઉક્ત કાવ્યની જેમ, આપવામાં આવી છે અને અંતે વસ્તુપાલે કરાવેલાં કેટલાંક ધર્મસ્થાની યાદી પણ આપી છે. કદાચિત શત્રુંજય પર્વત ઉપરના આદિનાથના મંદિરમાં કોક ઠેકાણે આ પ્રશસ્તિ શિલાપટ્ટ પર કોતરીને મૂકવા માટે બનાવવામાં આવી હોય.
