SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 177
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ अलङ्कार - विन्यास १५७ यहाँ चारों पादों के आरम्भ में 'प्रभावतो' पद के समान अक्षरों का समावेश होने के कारण 'व्यपेत-आदि यमक' है । इसी प्रकार इस 'व्यपेत - आदि यमक' का एक अन्य उदाहरण द्रष्टव्य है स हस्ताभ्यां चमूहस्तौ सहस्ताभ्यामपीडयत् । बिभ्रज्जिषुः प्रताग्नौ बिभ्रत्संधित्सुतामिव ॥ १ यहाँ प्रथम व द्वितीय पादों के आदि में 'सहस्ताभ्याम्' तथा तृतीय व चतुर्थ पादों के आदि में 'बिभ्रत्' पदों के समान अक्षरों का समावेश हुआ है, अत:‘व्यपेत-आदि यमक' है । इस उदाहरण में एक विशेषता यह है कि इसके प्रथम तथा द्वितीय पादों में आवृत्त वर्णसमुदाय एकजातीय तथा तृतीय व चतुर्थ पादों में आवृत्त वर्णसमुदाय अन्यजातीय है । इस प्रकार आवृत्त वर्णसमुदायों के अनेकजातीय होने से यह अनेकजातीय अथवा विजातीय यमक का उदाहरण है । २ भोज ने इस प्रकार के उदाहरणों में द्विपाद यमकद्वय अर्थात् मिश्र यमक की स्थिति मानी है । द्विसन्धान - महाकाव्य में ऐसे यमक के लिए १८.३९,७९, १००, १०६, ११७ तथा १४० क्रमाङ्क वाले पद्य भी देखने योग्य हैं । संस्कृत काव्यशास्त्रियों ने आदि यमक को विभिन्न पादों में विभिन्न रूपों में यमकित कर इसके अनेक भेद किये हैं । द्विसन्धान- महाकाव्य में उपलब्ध उन भेदों का विवरण इस प्रकार है (i) अव्यपेत प्रथमपादगत आदि यमक १. २. ३. ४. सितासिताम्भोरुहसारितान्तराः प्रवृत्तपाठीनविवर्त्तनक्रियाः । समायता यत्र विभान्ति दीर्घिकाः कटाक्षलीला इव वारयोषिताम् ॥४ (ii) अव्यपेत द्वितीय पादगत आदि यमक देवं किं बहुनानेन साधुनासाधुनाथवा । निष्पश्चिममिदं पश्य नेत्रमात्राखिलेन्द्रियः ॥ ५ द्विस.,१८.१३ तु. - काव्या, ३.३० द्रष्टव्य- सर. कण्ठा., २.११६ द्विस., १.२६ वही, ७.६४
SR No.022619
Book TitleDhananjay Ki Kavya Chetna
Original Sutra AuthorN/A
AuthorBishanswarup Rustagi
PublisherEastern Book Linkers
Publication Year2001
Total Pages328
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size18 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy