Page Text
________________
* शब्दस्याऽम्तरगुणत्वे बाधकोपदर्शनाम् * श्रोत्रप्राप्तेर्दुर्घटत्वात्, ‘तार एव शब्दो दूरे मन्दो जात' इत्यनुभवादेकस्यैव तारमन्दादिपरिणतिभेदाभ्युपगमाच्च । अपि च श्रोत्रमपि नाकाशं बाधिर्याद्यभावप्रसङ्गात् किन्तु मूर्तमेवेति न तस्य शब्दो गुणः ।
किश्च शब्दस्याकाशगुणत्वे सर्वस्य सर्वशब्दग्रहणापत्तिः श्रोत्रसमवायाविशेषात्, तत्पुरुषीयकर्णशष्कुल्यवच्छिन्नसमवायसम्बन्धावच्छिन्नाधारतायास्तत्पुरुषीयशब्दग्रहं प्रति हेतुत्वे महागौरवात्, द्रव्यत्वे तु संयोगेनैव श्रोत्रेण ------------------भानुमती-------- शब्दस्य निष्क्रियत्वेन श्रोत्रप्राप्ते: दुर्घटत्वात् श्रवणं न स्यात् ।
तस्तुतस्तु तारमन्दादिभेदेन शब्दभेदोऽप्यसिन्द एव, 'तार एव शब्दो दुरे मन्दो जात' इत्यनुभवादेकस्यैव शब्दस्य कालभेदेन तार-मन्दादिपरिणतिभेदाभ्युपगमाच्च, परिणामभेदेऽपि रक्तादशायां घटस्येत परिगामिनः तस्य सर्तथाऽमेदात् । अत एवानुश्रेण्यां तिश्रेण्यां वा मिश्राणामेव पराघातवासितानामेव च शब्हद्रव्याणां श्रवणाभ्युपगमेऽपि न क्षतिः । न चक्षणिकरतं शब्दस्य प्रत्यभिज्ञायां बाधकम्, तग मानाभावात्, शब्दजनकशब्दस्य कार्यशब्देन शब्दजन्यशब्दस्य च कारणशब्दनाशेन नाशकल्पने गौरवात् उत्चरितशब्दस्य श्रोपदेशाऽऽगमनकल्पास्ौवौचित्यात्, अन्यथा कत्वादिविशिष्टलौकिकप्रत्यक्षानुपपतेश्चेत्यधिकं स्यादवादकल्पलतायाम् । (शा.स.स्त.90 । का. ३६, पृष्ठ १६०) ।
अपि च श्रोत्रमपि नाकाशं बाधिर्याद्यभावप्रसात, मुर्तेनाऽमुर्तोपघाताज़गहायोगात् । किन्तु श्रोत्रमपि मूर्तमेवेति न तस्य = गगनस्प शब्दो गुणः । अत: पूर्वोक्तानुमाने (दृश्यतां ४९ तमे पगाहे) दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यं वजनेपायितमेत ।
किञ्च शब्दस्याकाशगुणत्वे सर्वस्य पुरुषस्य सर्वशब्दग्रहणापत्ति: = सर्ववतजन्यसकलशब्दश्रावणप्रसङ्गः, श्रोत्रसमवायाऽविशेषात् = शब्दत्वाच्छिको आकाशलक्षणश्रोगानुयोगिकसमवायप्रतियोगिकत्वस्य तुल्यत्वात् । न च विषयतासम्बन्धेन तत्पुरुषीपशब्दग्रहं प्रति तत्पुरुषीपकर्णशष्कुल्यनिसमवायसम्बशाच्छिाधारतानिरपपिताधेयतायाः सनिकर्षविधपा कारणत्वाभ्युपगमा मैगीयकर्णशष्तुल्यतच्छेदेन वर्तमानस्य शब्दस्य चैगादिना ग्रहणप्रसङ्गः, तच्छन्दनिष्ठाधेयतानिरूपकाधारताया: चैत्रीयकर्णशष्कुल्यक्दिासमवायसम्बधानचित्वादिति वक्तव्यम्, तत्पुरुषीयकर्णशष्कुल्यवच्छिन्नसमवायसम्बन्धावच्छिन्नाधारतायाः = तत्पुरुषीपकर्णशष्कुलीतिशिष्टेन समवायसंसर्गेणावतिछाया = नियन्तिया आधारतया निरपिताया आधेयतायाः, लौकिकतिषयतासम्बन्धेन तत्पुरुषीयशब्दग्रहं = तत्पुरुषसमवेतं शब्दगोचरथावणप्रत्यक्ष प्रति संसर्गरूपेण हेतुत्वे कल्यमाने महागौरवात् । शब्दस्य द्रव्यत्वे तु संयोगेनैव श्रोत्रेण ग्रहणोपपत्तौ शब्द-शब्दत्वयोर्गहं प्रति
ગયો, ધીમો પડી ગયો’ આથી માનવું પડશે કે ઉચ્ચરિત શબ્દ અને શ્યમાણ શબ્દ વચ્ચે તો અભેદ જ છે. માત્ર, તાર, મંદ વગેરે પરિણામ બદલાયેલા છે. તીવ્રતા, મંદતા વગેરે ભિન્ન-ભિન્ન પરિણતિ એક જ શબ્દની છે - એવું અમે માનીએ જ છીએ. જેમ પરિણામ બદલવા છતાં રકતતાદશાવાળો ઘટ શ્યામઅવસ્થાવાળા ઘટથી અભિન્ન છે તેમ તીવ્રતા, મંદતા વગેરે પરિણામ બદલવા છતાં પરિણામી શબ્દની અભિન્નતા અબાધિત જ છે.
आठाश श्रोत्र नथी- स्याद्वाही ___ अपि.। १णी, नील पात छ । श्रोत्र छन्द्रिय पाप मास्१३५ नथी, १२ मा अमूडोबाथी भूत पहा || વડે તેનો ઉપઘાત ન થઇ શકવાથી કાનમાં ક્યારેય બહેરાશ વગેરે નહિ થવાની આપત્તિ આવશે. અમૂર્ત આકાશને પત્થર મારો તો જેમ નુકશાન થતું નથી તેમ કાનને આકાશસ્વરૂપ માનતાં કાનમાં સળી વગેરે નાંખવાથી બહેરાશ કેવી રીતે થઇ શકે ? માટે કાનને પાગ મૂર્ત માનવું પડશે, જેથી શબ્દ આકાશનો ગુગ નહીં બની શકે. વળી, શબ્દને આકાશનો ગુણ માનવામાં આવે તો આકાશ સર્વવ્યાપી હોવાના લીધે સર્વ વ્યકિતને સર્વ શબ્દ સંભળાવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે દરેક પુરુષના આકાશસ્વરૂપ શ્રોત્રનો સમવાય તો તૈયાયિક મતાનુસાર દરેક શબ્દમાં સમાન જ છે. આકાશ અને સમવાય બન્ને નિત્ય અને એક હોવાથી સર્વત્ર સમાન છે. તેથી પ્રત્યેક શબ્દમાં થોત્રસમવાય સમાન હોવાથી દરેકને દરેક શબ્દના થાવાર પ્રત્યક્ષની આપત્તિ અપરિહાર્ય બનશે.
शष्टने माठाशगुश भानवामां गौरव - स्याद्वाही तत्पु.। उपरोतमापत्तिना निराश भाटे यायि दाराचे मामा भावे ->'तते ५२५ना गोयर यापाग પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે અમે કેવળ શ્રોત્રસમવાયને કારાગ નથી માનતા, પરંતુ તત્ તત પુરુષીય કાર્ગશખુલીથી અવચ્છિન્ન = વિશિષ્ટ એવા સમવાય સંબંધથી અવચ્છિન્ન = નિયંત્રિત આધારતાથી નિરૂપિત આધેયતાને સંસર્ગરૂપે તન તન પુરૂષીય શબ્દપ્રત્યક્ષનું કારણ માનીએ છીએ.
જ્યારે ચૈત્રના કર્ણવિવરથી વિશિષ્ટ આકાશમાં શબ્દ હશે ત્યારે તે શબ્દનું મૈત્રને પ્રત્યક્ષ થવાની આપત્તિ નહીં આવે, કારણ કે ત્યારે તે શબ્દમાં રહેલી આધેયતાની નિરૂપક આધારતા મૈત્રીય કાર્ગવિવરથી વિશિષ્ટ એવા સમવાય સંબંધથી અવચ્છિન્ન = નિયંત્રિત નથી, પરંતુ ચેત્રીય કાર્ગવિવરથી વિશિષ્ટ સમવાય સંબંધથી અવચ્છિન્ન = નિયંત્રિત છે. આથી શબ્દને વિભુ આકાશ દ્રવ્યનો ગુણ માનવામાં આવે તો પણ સર્વ વ્યક્તિને સર્વ શબ્દોના થાવાણ પ્રત્યક્ષની આપત્તિને અવકાશ નહીં રહે.' <-- તો આ વાત અસંગત છે, કારણ કે તત્ તત્ પુરુષના શબ્દપ્રત્યક્ષ પ્રત્યે ઉપરોક્ત કારાણતા માન્ય કરવામાં આવે તો તત્ તત્ પુરુષ બદલી જતાં કારાગતા પાગ બદલવી
| SR No. | 022498 |
| Book Title | Nyayalok |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yashovijay Gani |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | |
| Total Pages | 366 |
| Language | Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |