Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 60

* 'किरणावलीरहस्यसंवादेन मणिक़त्मनिरास: *
३१७
__यत्तु 'अशरीरं वावसन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः' इति श्रुतेः मुक्तौ सुखाभावसिद्धिः । न च द्वन्द्वस्वरसात् मिलितसुख-दुःखोभयप्रतीतिः नोक्तार्थानुपातिनी एकैकनिषेधे च वाक्यभेदापत्तिरिति वाच्यम्, द्वित्वनैकरूपेणोपस्थितयोः प्रत्येकं निषेधान्वये वाक्यभेदाभावात् 'धवखदिरी छिन्धि' इत्यत्र प्रत्येकं च्छिदान्वय इवेति, तत्र, घटवति भूतले 'घटपटौ न स्तः' इति वाक्याद् घटपटोभयत्वावच्छिन्नाभावबोधवत तात्पर्यवशात् उक्तश्रुतेरपि मुक्ती प्रियाप्रियोभयत्वावच्छि
----------------भानुमती-------------
यतु 'अशरीरं वावसन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः' इति श्रुतेः प्रियत्वाप्रियत्वावच्छिमप्रतियोगिताकाभावपरत्वात् मुक्तो सुखाभावसिन्दिः । वाव इति सम्बोधने, भो इत्यर्थः सम्बोध्या मैत्रेयी । सन्तं = मिथ्यावासनाशून्यम् । प्रियाप्रिये = सुखं दुःखं च । न स्पृशत: = नोत्पद्यते । अयमर्थः सुख-दुःखध्वंसन्चात्यत्तिकत्वरूपोऽर्थः । मणिकृतस्तु - वावसन्तमिति गहलुकि । तथा च शरीरयोग विना पुन: पुनर्वसन्त मेत्यर्थ इत्याहुः । तदसत् तथा सति अभ्यस्तादन्तिनकार' (पा. ) इति सूत्रेण नकारलोपापतेः । तस्मात् कल्पतरुकारसम्मतोकव्याख्यैव ज्यायसी (कि.प.३४) इति किरणावलीरहस्ये मथुरानाथ: प्रोक्तवान् । 'प्रियवाप्रिय 'ति प्रियाप्रिये इति व्दन्दस्वरसात् मिलितसुख-दुःखोभयप्रतीति: । अतोऽय मिलितसुख-दुःखोभ-गनिषेध एव प्रतीयते । सा च प्रतीति: न उतार्थानुपातिनी = सुखामावावगाहिनी, दादसमासस्वरसेन सुख-दःखोभयनिषेधस्य प्रतीते: एकामावेनोमयाभावस्य सम्भवात् प्रकते सुखस्य सत्वेऽपि दःखाभावपयुक्तोभयाभावस्यापि सम्भाव्यमानत्वान सुखाभावसिदिः । एकैकनिषेधे = सुखस्य दःखस्य च प्रत्येकं प्रतियोगितया अभावेऽन्वर' स्वीक्रियमाणे च मुख्यप्रकारतान्दयनिरूपित-मुख्यविशेष्यतान्दयावत्वेन वाक्यभेदापत्ति: दुरिति वाच्यम् ।
नैयापिक: तत्समाधानमाह ब्दित्वेन = उभयत्वेन एकरूपेण उपस्थितयोः सुखदःखयोः प्रत्येकं निषेधान्वये = प्रतियोगितयाऽभावेऽन्तये वाक्यभेदाभावात् मुख्यप्रकारताया उभयत्वावच्छिन्नत्वेनैवविधत्वात् मुख्यप्रकारतान्दयनिरूपितमुख्यविशेष्यतान्दयविरहात्, 'धवखदिरी छिन्धि' इत्यत्र ब्दित्वेन रूपेणोपस्थितयोः धवरखदिस्योः प्रत्येकं च्छिदान्वय इवेति । न हि तत्र व्दन्दस्वरसात् मिलितच्छेिदा इति तत्वचिन्तामणिकृदाह।
तन्न चारुतया चकास्तेि चतुरचेतसां चेतसि । यत्किश्चिनुभयवति केवलघदवति केवलपटवति वा भूतले 'घटपटीन स्तः' इति प्रत्ययात् ता घटत्वं पटत्वं उभयत्वा परस्परसामानाधिकरण्याप प्रतियोगितावच्छेदकं न तु केतलं घटत्वं परत्वमुभयत्वमागं वा । प्रतियोगितातच्छेदकत्व व्यासज्यति । ताहशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नं च घटपटोभयतत्येव । अतस्ता न ताहश:प्रत्ययः प्रयोगो वा । अत एव घटवति = केवलघदवति भूतले 'घटपटौ न स्तः' इति वाक्याद घटपटोभयत्वावच्छिन्नाभावबोधवत् तात्पर्यवशात् = 'नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इत्यादि-श्रुत्युपपत्यनुरोधात् उक्तश्रुतेः = अशरीरं वातसन्तं प्रियाप्रिये न स्पशत:' इतिश्रुतेः अपि मुक्ती प्रियाप्रियोभ
* वाध्यले आपत्तिनो परिहार * नैयायि: :- यत्तु । 'अशरीरं वावसन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः' अर्थात् 'शरीरडीन अपने प्रिय अने, अप्रिय - सुप भने दु:५२५ १२ता नथी' मातिना अवधी भोजमा सुपामा सिख थाय छे. ही भेवी शं थाय --> "प्रियाप्रिये' २६ ન્દ્રિસમાસથી ઘટિત હોવાથી દુન્દુ સમાસના છેડે રહેલ દ્વિવચનાન્ત પ્રથમ વિભક્તિથી ઉપસ્થિત દ્વિત્વ સંખ્યાનો પ્રિય અને અપ્રિયમાં અન્વય થવાથી સુખ-દુઃખની ઉપસ્થિતિ ઉભયત્વ રૂપે જ થશે. જેથી મોક્ષમાં સુખ- દુઃખ ઉભયાભાવનું ભાન થશે. એકના અભાવથી પણ ઉભયાભાવ સંભવિત હોવાથી દુઃખાભાવપ્રયુકત સુખ-દુઃખ ઉભયાભાવની પ્રતીતિ થશે. આ પ્રતીતિ “મોક્ષમાં સુખાભાવ અને દુઃખાભાવ છે' આવા અર્થનું અનુસરણ નથી કરતી. સુખ અને દુઃખ પ્રત્યેકનો અલગ અલગ નિષેધ કરવામાં તો વાક્યમેદની = બે पाय यानी सापत्ति माथे <--तो मार्नुसमाधान
शत 'धव-खदिरौ छिन्धि' भी दि.१३पे उपस्थित थयेन ધવ અને ખદિર પ્રત્યેકનો છેદન ક્રિયામાં અન્વય થાય છે તેમ અહીં પણ દ્ધિત્વરૂપ એક ધર્મથી ઉપસ્થિત થયેલ સુખ અને દુઃખ પ્રત્યેકમાં નિષેધનો અન્યાય કરવામાં આવે તો વાક્યભેદ થવાની આપત્તિને અવકાશ નહીં રહે. જે સુખરૂપે ઉપસ્થિત થયેલ સુખનો અને દુ:ખન્વરૂપે ઉપસ્થિત થયેલ દુઃખનો પ્રતિયોગિતા સંબંધથી અભાવમાં અન્વય કરવામાં આવે તો સુખત્નાવચ્છિન્ન પ્રકારતા અને દુઃખન્હાઅછિન્ન પ્રકારના સ્વરૂપ બે મુખ્ય પ્રકારતાથી નિરૂપિત બે મુખ્ય વિશેષતાનું ભાન થવાથી વાયભેદ થવાની આપત્તિ આવે, કારણ કે મુખ્યપ્રકારતાયનિરૂપિત મુખ્યવિશેષતાયવત્ત્વ એ વાક્યભેદનું લક્ષણ છે. પરંતુ ઉભયત્વરૂપે સુખ અને દુઃખનો પ્રતિયોગિતા સંબંધથી અભાવમાં અન્વય કરવામાં ઉપરોક્ત વાક્યભેદની આપત્તિને અવકાશ નથી રહેતો, કારણ કે આવું માનવામાં ઉભયત્નાવચ્છિન્ન એક જ પ્રકારતાનું અવગાહન થાય છે. આવું તત્વચિંતામણિકારને અભિમત છે.
भुष्ठितभां सेठ सुज-दुःजोलयालावनी सिद्धि इस स्यावाही :- तन्नः। परंतु यिंतामनी मापात १२१२ नथी, राम भूतबमा घडो खोi भूतलमा ઘટપટ નથી” આવો જે શબ્દપ્રયોગ થાય છે તેનાથી ત્યાં ઘટાભાવ અને પટાભાવ એમ બે અભાવનો બોધ નથી થતો, પરંતુ ઘટપટોભયવાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાક એક અભાવનું જ ભાન થાય છે, કારણ કે બે અભાવનું ભાન ત્યાં ઘટ હાજર હોવાથી બાધિત થાય છે. તે