________________
२४
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
सूत्रરૂપ મહાસાગરમાં ભવરૂપ પાણીમાં ડૂબેલો છે અને ભવમાં આસક્ત થયેલો નીચે-તિર્થો અને ઉપર જાય છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ રૂપ પાણીથી ભીનો થવાના કારણે આઠ કર્મરૂપ માટીનો લેપ જેનો જતો રહ્યો છે એવો તે (જીવ) ઉપર જવાના સ્વભાવવાળો હોવાથી ઉપર જ લોકાંત સુધી જાય છે. પ્રશ્ન–મુક્ત થયેલા આત્માની લોકાંતથી ઉપર ગતિ કેમ થતી નથી? ઉત્તર– ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ હોવાથી. ધર્માસ્તિકાય જીવોને અને પુગલોને ગતિ કરવામાં સહાય કરવા વડે ઉપકાર કરે છે. અલોકમાં ધર્માસ્તિકાય નથી, તેથી ગતિમાં ઉપગ્રહરૂપ કારણ ન હોવાથી લોકાંત પછી ગતિ થતી નથી. જેમ પાણીના ઉપરના તર પછી તુંબડાની ગતિ થતી નથી તેમ.
શ્રેણી(રેખા) પ્રમાણે ગતિ કરવાના સ્વભાવવાળો મુક્ત થયેલો જીવ લોકાંતે રહે છે અને કોઈપણ પ્રકારની ક્રિયાથી રહિત હોય છે. (૧૦-૬).
टीका- उपरतकर्तृव्यापारो यः कालस्तस्मात् पूर्व-प्रथम कर्तृव्यापारः कर्तृक्रिया तस्याः प्रयोगः प्रयुक्तिः पूर्वप्रयोगः तस्मात् पूर्वप्रयोगात् पूर्वव्यापारात् यथा कुलालचक्रं हस्तदण्डचक्रसंयुक्तसंयोगात् हस्तेन दण्डः संयुक्तः दण्डेन चक्रं संयुक्तमिति संयुक्तसंयोगस्तस्मात् पुरुषप्रयत्नतश्च पुरुषपरिस्पन्दाच्चाविद्धं वेगितं प्रेरितं उपरतेष्वपि पुरुषव्यापारादिषु पूर्वप्रयोगाद्धस्तादिव्यापारप्रेरणात् भ्रमत्येव आसंस्कारपरिक्षयात्, संस्कारोऽनवरतक्रियाप्रबन्धः,
दृष्टान्तेन दार्टान्तिकमर्थं समीकुर्वन्नाह- एवं यः पूर्वमस्येत्यादि योगनिरोधाभिमुखस्य यत् कर्म क्रिया तेन कर्मणा यः प्रयोगो जनितः स क्षीणेऽपि कर्मणि अविच्छिन्नसंस्कारत्वाद्योगाभावेऽपि गतिहेतुर्भवति तेन हेतुना क्रियते गतिरित्यर्थः,
किञ्चान्यदिति द्वितीयं हेत्वन्तरमुपन्यस्यति-असङ्गत्वादिति सङ्गत्वं स्खलितत्वमित्यर्थः, न सङ्गत्वमसङ्गत्वमस्खलितत्वं तस्मात् असङ्गत्वात्
