________________
સૂત્ર-૨૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૪૯ हेत्वन्तरं तत्-प्रदर्शनायाह-तपसा निर्जरा चेति नवमेऽध्याये अभिधास्यते संवराधिकारे तपसा द्वादशप्रकारेण संवरश्च भवति निर्जरा चेति तपो निर्जराहेतुरतो निमित्तान्तरसमुच्चयार्थश्चशब्दः, इह चाष्टमे कर्मविरमणार्थं निर्जराग्रहणं, नवमे संवरार्थमिति ॥८-२४॥
ટીકાર્થ– તતશ એ પ્રમાણે પંચમી વિભક્તિ વિરમવાના અર્થમાં છે. (જેમકે ચૈત્ર: પાપદ્િ વિરમ) વિપાક પછી (=ફળ મળ્યા પછી) કર્મનું વિરમણ=પરિશટન(=ક્ષય) થાય છે.
તતશનુમાવત્ રૂલ્યવિ, ભાષ્ય છે. વિપાકરૂપ અનુભાવ પછી જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મની આત્મપ્રદેશોથી નિર્જરા પરિપતન થાય છે. નિર્જરા શબ્દના અર્થને કહે છે- “નિર્જરા યો વેદના' તિ નિર્જરવું તે નિર્જરા, અર્થાત્ હાનિ થવી. ક્ષય-વિનાશ, પરિણામનું(ગફળનું) દૂર થવું. વેદના એટલે કર્મના પરિણામ સુધી ફળના ઉપભોગની સંપૂર્ણ સમાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી રસનો અનુભવ થવો. ઇતિ શબ્દનો પ્રયોગ કરવાથી શાટ, વ્યપગમ, પાત, પ્રશ્રુતિ વગેરે નિર્જરા શબ્દના અર્થો જાણવા. નિર્જરા વિપાકજ અને અવિપાકજ એમ બે પ્રકારે છે. વિપાક એટલે ઉદય. અવિપાક એટલે ઉદીરણા. તેમાં સંસારસમુદ્રમાં ડૂબકી મારનારા આત્માના વિપાકકાળને પામેલા, ઉચિત રીતે ઉદયાવલિકાના પ્રવાહમાં પડેલા શુભાશુભ કર્મના ફળના ઉપભોગથી સ્થિતિનો ક્ષય થયે છતે કર્મની જે નિવૃત્તિ તે પહેલી વિપાકજ નિર્જરા છે. જે કર્મ વિપાકકાળને પ્રાપ્ત થયું નથી તેથી ઉદયમાં આવ્યું નથી તેને ઉપક્રમ સંબંધી ક્રિયાવિશેષના સામર્થ્યથી બળાત્કારે ઉદીરણા કરીને ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ કરાવીને ફણસ, તિંદુક, આમ્રફળના પાકની જેમ વેદાય(=અનુભવાય) તે અવિપાકજ નિર્જરા છે. કહ્યું છે કે- તાંબાની ચાંદી કરવી, ભિનામાં(તડકો ન આવતો હોય તેવા સ્થાનમાં) માટીને સૂકવવી, અકાળે(=જલદી) આંબાને પકાવવા સંક્રમ, સ્થિતિ, ઉદીરણાનાં ઉપદષ્ટાંતો છે. (૧) સંક્રમ આદિનાં દૃષ્ટાંતોની સાથે યથાસંખ્ય યોજના કરવી. સિંક્રમમાં તાંબાની ચાંદી કરવી, સ્થિતિમાં(=સ્થિતિવૃદ્ધિમાં)
