________________
સૂત્ર-૧૦ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૬
૪૯ મૂલગુણનિર્વર્સનાધિકરણ છે. વૈક્રિયશરીરના કેશ, દંત, નખ વગેરે અંગોપાંગ ઉત્તરગુણનિર્વર્તનાધિકરણ છે. આહારકશરીરવર્ગણાને પ્રાયોગ્ય પગલદ્રવ્યોથી બનાવેલ આહારક શરીરનું પણ સંસ્થાન મૂલગુણનિર્વર્તનાધિકરણ છે. આ શરીરનું ઉત્તરગુણનિર્વર્સનાધિકરણ નથી. તૈજશરીરવર્ગણાને પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યોથી બનાવેલ ઉષ્ણસ્વરૂપ, ખાધેલા આહારને પચાવવા માટે પીળા અગ્નિ જેવી શક્તિવાળા, લબ્ધિના કારણે અન્ય ઉપર નિગ્રહ-અનુગ્રહ કરનારા એવા તૈજસશરીરનું પણ સંસ્થાન મૂલગુણનિર્વર્સનાધિકરણ છે. તૈજસનું ઉત્તરગુણનિર્વતૈનાધિકરણ નથી.
વીન:પ્રાણાના રૂતિ, વ શબ્દના ઉલ્લેખથી મૂલગુણનિર્વર્સનાધિકરણનો સંબંધ છે. વાણી-મનોવર્ગણાને પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યથી બનાવેલા વાણી-મનના સંસ્થાનવિશેષો(ઋવિશિષ્ટ સંસ્થાનો) મૂલગુણનિર્વર્તના છે. તથા પ્રાણાપાનવર્ગણાને પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યોથી બનાવેલ ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસના સંસ્થાનો મૂલગુણનિર્વર્તનાધિકરણ છે. વાણી આદિની પણ ઉત્તરગુણનિર્વર્તના સંભવતી નથી.
આ પ્રમાણે મૂલગુણનિર્વર્તનાધિકરણનું (અને ઉત્તરગુણનિર્વર્સનાધિકરણનું) વ્યાખ્યાન કરીને હવે બીજી રીતે ઉત્તરગુણનિર્વતના ગુણને કહેવાની ઇચ્છાવાળા ભાષ્યકાર કહે છે- “18-પુસ્ત-વિત્રતીનિ” ફતિ કાઇ-પુસ્ત-ચિત્રકર્મ વગેરે ઉત્તરગુણનિર્વર્તના છે. કર્મશબ્દ પ્રત્યેકની સાથે જોડવો. કાઇકર્મ એટલે બનાવેલી પુરુષ વગેરેની પ્રતિમા. આથી જ ઉત્તરગુણનિર્વતના કહેવાય છે. કેમકે પ્રસિદ્ધ પુરુષ આદિના આકારનું પ્રતિબિંબ બનાવવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે પુસ્ત અને ચિત્રકર્મ પણ કહેવા. સૂતરના વસ્ત્ર આદિથી ગુંથેલા કૃત્રિમ નાના પુત્ર આદિ પુસ્તકર્મ છે. ચિત્રકર્મ અત્યંત પ્રસિદ્ધ છે. આદિ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી લેખ, પત્રછેદ્ય, જલકર્મ અને ભૂકર્મનું ગ્રહણ કરવું. (લેપ્ય= લેપથી બનાવેલ પૂતળી વગેરે. પત્રછેદ્ય=પત્રને=કાગળને કાપીને બનાવેલ પુરુષાકૃતિ વગેરે. જલકર્મ=પાણીમાં પડેલ પુરુષ પ્રતિબિંબ વગેરે. ભૂકર્મ=ભૂમિમાં પડેલ પુરુષની છાયા વગેરે)
