________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૧૬
બે અસંખ્યાતમા ભાગમાં તો ક્યારેક ત્રણ અસંખ્યાતમા ભાગમાં જીવ રહે છે ઇત્યાદિ. કેવલી સમુદ્ધાતમાં કેવળી ભગવંતોનો અવગાહ સંપૂર્ણ લોક છે. (પ-૧૫)
भाष्यावतरणिका-अत्राह- को हेतुरसङ्ख्येयभागादिषु जीवानामवगाहो भवतीति । अत्रोच्यते
ભાષ્યાવતરણિયાર્થ–પ્રશ્ન– જીવોનું અવસ્થાન અસંખ્યાતમા ભાગ વગેરેમાં હોય એમાં કારણ શું છે? અહીં ઉત્તર કહેવાય છે–
टीकावतरणिका- 'अत्राहे'त्यादि सम्बन्धग्रन्थः कण्ठ्यः , को हेतुः-का युक्तिः, असङ्ख्येयभागादिषु जीवानामवगाहो भवति लोकस्य, तेऽपि तुल्यप्रदेशा एव, न च तुल्यप्रदेशानां पटादीनामवगाहभेद इत्यभिप्रायः, अत्रोच्यते समाधिः
ટીકાવતરણિતાર્થ– પ્રશ્ન- જીવોનો લોકના અસંખ્યાતભાગાદિમાં અવગાહ થાય છે તેમાં કઈ યુક્તિ છે? જીવો પણ આકાશની તુલ્ય પ્રદેશવાળા છે, અર્થાત્ આકાશના જેટલા પ્રદેશો છે તેટલા જ જીવના પ્રદેશો છે. તુલ્યપ્રદેશવાળા પટાદિના અવગાહમાં ભેદ પડતો નથી. આવો પ્રશ્નકારનો અભિપ્રાય છે. અહીં પ્રશ્નનું સમાધાન કહેવામાં આવે છે–
જીવની ભિન્ન અવગાહનામાં હેતુप्रदेशसंहार-विसर्गाभ्यां प्रदीपवद् ॥५-१६॥
સૂત્રાર્થ– જીવપ્રદેશોનો દીપકની જેમ સંકોચ-વિકાસ થતો હોવાથી જીવની ભિન્ન ભિન્ન અવગાહના થાય છે. (પ-૧૬)
भाष्यं- जीवस्य हि प्रदेशानां संहारविसर्गाविष्टौ प्रदीपस्येव । तद्यथातैलवय॑ग्न्युपादानप्रवृद्धः प्रदीपो महतीमपि कूटागारशाला प्रकाशयति, अण्वीमपि, माणिकावृतः माणिकां, द्रोणावृतो द्रोणम्, आढकावृतश्चाढकं, प्रस्थावृतः प्रस्थं, पाण्यावृतो पाणिमिति । एवमेव प्रदेशानां संहारविसर्गाभ्यां जीवो महान्तमणुं वा पञ्चविधं शरीरस्कन्धं धर्माधर्माकाशपुद्गल
