________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
સૂત્ર-૯ પ્રકારનો અને ચાર પ્રકારનો છે. પુનશબ્દનો પ્રયોગ સંખ્યાના નિયમન માટે છે. કેમકે (આઠ અને ચાર સિવાય) અન્ય ભેદો નથી. આથી જ કહે છેજ્ઞાનોપયોગ આઠ પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે- મતિજ્ઞાનોપયોગ, શ્રુતજ્ઞાનોપયોગ, અવધિજ્ઞાનોપયોગ, મન:પર્યાયજ્ઞાનોપયોગ, કેવળજ્ઞાનોપયોગ, મત્યજ્ઞાનોપયોગ, શ્રુતજ્ઞાનોપયોગ, વિર્ભાગજ્ઞાનોપયોગ.
મતિજ્ઞાનોપયોગ એટલે મતિદ્વારા વિશેષરૂપે જાણવાનો પરિણામ. કારણ કે આત્મા વિશેષથી જાણવાના પરિણામ સ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાન આદિમાં યોજના કરવી. અંતે રહેલો રૂતિ શબ્દ સાકારોપયોગની સમાપ્તિનો સૂચક છે, અર્થાત્ સાકારોપયોગનું વર્ણન અહીં પૂર્ણ થાય છે એ જણાવવા માટે છે.
એ પ્રમાણે દર્શનોપયોગ ચાર પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે- ચક્ષુદર્શનોપયોગ, અચલુદર્શનોપયોગ, અવધિદર્શનોપયોગ, કેવળદર્શનોપયોગ.
ચક્ષુદર્શનોપયોગ એટલે ચક્ષુદ્વારા સામાન્યરૂપે જોવાનો પરિણામ. કેમકે આત્મા સામાન્યરૂપે જોવાના પરિણામ સ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે અચક્ષુદર્શન આદિમાં પણ યોજના કરવી. અંતે રહેલો તિ શબ્દ અનાકારોપયોગની સમાપ્તિનો સૂચક છે.
પ્રશ્ન- પહેલાં દર્શન અને પછી જ્ઞાન થાય છે. (કારણ કે સામાન્ય બોધ થયા વિના વિશેષ બોધ ન થાય.) તેથી સૂત્રમાં પહેલાં દર્શન જણાવવાના બદલે જ્ઞાન કેમ જણાવ્યું?
ઉત્તર–પરમાનુવૃજ્યા =પરમર્ષિઓનું(=પરમર્ષિઓએ કહેલાં ક્રમનું) અનુસરણ કરવા માટે આમ કર્યું છે. પરમર્ષિઓએ આ કહ્યું છે- “હે ભગવંત! ઉપયોગ કેટલા પ્રકારનો છે? હે ગૌતમ! ઉપયોગ બે પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે સાકારોપયોગ અને અનાકારોપયોગ. પ્રશ્ન- પરમર્ષિઓએ જ્ઞાનને પહેલું કેમ જણાવ્યું?
ઉત્તર– જ્ઞાનના વધારે ભેદો હોવાના કારણે ઘણું કહેવાનું હોવાથી પરમર્ષિઓએ જ્ઞાનનું પહેલાં ગ્રહણ કર્યું છે. (૨-૯).
