________________
૭૦
નયકર્ણિકા
નિશ્ચયનય – જે પદાર્થના નિજસ્વરૂપને મુખ્ય કરે છે. આ નયના
ઉપરોક્ત દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક બે ભેદ છે, કારણ કે વસ્તુનું સ્વરૂપ દ્રવ્યપર્યાયરૂપ જ છે. આ બે ભેદ તત્ત્વનું સ્વરૂપ છે – સત્યાર્થ છે.
વ્યવહારનય - આ ઉપનય છે. જે અન્ય પદાર્થના ભાવને અન્યમાં
આરોપણ કરે, પર (અન્ય – પારકા) નિમિત્તથી થયેલો જે નૈમિત્તિક ભાવ તેને વસ્તુનો નિજભાવ કહે, આધાર આધેયભાવ આદિ પ્રયોજનને વશ થઈ આરોપણ કરે, એકદેશમાં સર્વ દેશનો ઉપચાર કરે તથા કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરે ઇત્યાદિ સર્વ વ્યવહારનય કહેવાય છે.
આ વ્યવહારનય સર્વથા અસત્ય નથી. જો કોઈ વ્યવહારને સર્વથા અસત્યાર્થ જ કહે, તો એકેંદ્રિયાદિ જીવને વ્યવહારનયે જીવ કહ્યા છે તે વ્યવહાર સર્વથા અસત્ય થાય, અને તેથી જીવ હિંસાદિ કહેવું અસત્ય થઈ જાય; કારણ કે નિશ્ચયનયથી જીવ નિત્ય છે, અવિનાશી છે, તેથી તેની હિંસા હોય નહિ તો સમસ્ત વ્યવહારનો લોપ થાય, તેથી વ્યવહારનય સર્વથા અસત્યાર્થ નથી; માટે નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ બંને અંગીકાર કરવા યોગ્ય છે. કહ્યું છે કે
जइ जिणमये पवज्जह, ता मा ववहारणिच्छयं मुयह । एक्केणविणा छिज्जई, तित्थं अण्णेण पुण तच्चं ॥
અર્થ – હે જ્ઞાની જનો ! જો તમે જિનમતમાં પ્રવર્યા હો તો વ્યવહાર અને નિશ્ચયને – એ બંનેમાંથી એકને પણ ત્યજી દેશો નહિ. કારણ કે એકને (વ્યવહારને) ત્યજી દેવાથી તીર્થ(રત્નત્રયસ્વરૂપ ધર્મતીર્થ)નો નાશ થાય છે, અને બીજાને (નિશ્ચયને) તજી દેવાથી તત્ત્વના શુદ્ધસ્વરૂપનો અભાવ થશે.
૧. ઉપચાર એટલે જ્યાં મુખ્ય વસ્તુ ન હોય, પણ નિમિત્તને વશ થઈ અન્ય દ્રવ્યને, અન્ય ગુણને, અન્ય પર્યાયને અન્ય દ્રવ્યગુણ પર્યાયમાં આરોપણ કરવું તે. ઉદા. જેમ કોઈ બાળકનું પૂરપણું, શૂરવીરપણું દેખી કહેવામાં આવે કે આ બાળક સિંહ છે. તે બાળકને સિંહની પેઢે તીણ નખ, કપિલ આંખ વગેરે હોતી નથી, પરંતુ કૂરપણું, શૂરવીરપણે જોઈ તેને સિંહ કહેવામાં આવ્યો તે ઉપચાર. આને વ્યવહાર પણ કહેવાય.
