________________
સ્ફુટ વિવેચન
ખ.
આવી રીતે સંગ્રહનયે ગ્રહણ કરેલી વસ્તુને ભેદાંતરે વ્યવહારનય વહેંચે છે વિધિપૂર્વક જેની સાથે જેમ સંબંધ હોય તેમ તેની સાથે જોડીને બોલે છે.
-
૬૧
કોઈ માણસને ‘વૃક્ષ' લાવ, એમ કહેવામાં આવે તો શું તે સામાન્ય રીતે વૃક્ષ લાવશે ? નહિ જ; તે કોઈ અમુક વિશિષ્ટ વૃક્ષ જેવું કે આંબો, લીંબડો અથવા વાંસ લાવશે; કારણ કે વિશેષ જ વ્યવહારમાં કામે આવી શકે છે. ‘વનસ્પતિ’ લાવ એમ વ્યવહારમાં જોડાઈ શકાશે નહિ.
ચાર્વાક દર્શન આ નયને જ માન્ય કરે છે.
૭.
૪. ઋજુસૂત્રનય
ઋજુસૂત્રની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે. (ઋજુ = સરલ + સૂત્ર બોધ). જે સરલ એવો જે વર્તમાન તેને જ સૂત્ર તરીકે માને છે અથવા જેમાંથી સરલ એવો જે વર્તમાન તેનો બોધ થાય છે તેનું નામ ઋજુસૂત્રનય. આ નય અતીત (ભૂત) અને અનાગત (ભવિષ્ય) કાલની અપેક્ષા કરતો નથી સ્વીકારતો નથી. વસ્તુના અતીત પર્યાય નાશ થવાથી વર્તમાનમાં તેનો અભાવ છે, અને ભવિષ્યકાલના પર્યાયની ઉત્પત્તિ થઈ નથી; તેથી વર્તમાનકાલમાં વસ્તુમાં જે પર્યાય હોય તેને માનવું તે ઋજુસૂત્ર નયનું કથન છે.
-
=
ઉદાહરણ-ક. પૂર્વ જન્મનો પુત્ર અથવા ભવિષ્યમાં થનારો પુત્ર
હમણાં રાજપુત્ર થયો. આ અસંભવિત હોવાથી ઋજુસૂત્ર નય તેને સ્વીકારતું નથી, કારણ કે તેમાં અતીત કાલની અને અનાગત કાલની અપેક્ષા આવે છે.
ખ. એક પરમાણુ પૂર્વે કાળું હતું, હમણાં લાલ છે, અને ભવિષ્યમાં પીળું થશે. આ ઉદાહરણમાં બે કાલ(ભૂત અને ભવિષ્ય)નો ત્યાગ કરીને તે પરમાણુને વર્તમાનમાં લાલ દેખીને લાલ કહેવું એ આ નયનું લક્ષણ છે.
