________________
ક
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના રાસના છૂટા બોલ મૂળ બોલ :
(૨) પરસ્પર વિરોધી ગુણોના ભેદો - (i) ચેતનત્વ, (i) અચેતનત્વ, (ii) મૂર્તત્વ, (i) અમૂર્તત્વ. ભાવાર્થ :
(૨) પરસ્પર વિરોધી ગુણોના ચાર ભેદો આ પ્રમાણે છે.
(i) ચેતનત્વ, (ii) અચેતનત્વ - દરેક ચેતન દ્રવ્યોમાં ચેતનવગુણ રહેલો છે અને દરેક અચેતન દ્રવ્યોમાં અચેતનત્વગુણ રહેલો છે, તેથી સામાન્ય ગુણ છે છતાં પરસ્પર વિરોધી છે; કેમ કે ચેતન દ્રવ્યમાં અચેતનત્વ ન રહી શકે અને અચેતન દ્રવ્યમાં ચેતનત્વ ન રહી શકે. જેમ બધા ઘટમાં ઘટત્વગુણ રહે છે તેથી ઘટમાત્રવૃત્તિ હોવાને કારણે ઘટત્વ સામાન્ય ગુણ છે; આમ છતાં અઘટમાં ઘટત્વ રહેતું નથી તેથી પટવાદિ ગુણો સાથે ઘટત્વનો વિરોધ છે. તે રીતે ચેતનત્વનો અને અચેતનત્વનો પરસ્પર વિરોધ હોવા છતાં સર્વ ચેતન દ્રવ્યોમાં અનુગત હોવાને કારણે ચેતનવ ગુણ ચેતન દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ સામાન્ય ગુણ છે અને અચેતનત્વ પણ સર્વ અચેતન દ્રવ્યોમાં અનુગત હોવાને કારણે અચેતનત્વગુણ અચેતન દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ સામાન્ય ગુણ છે.
(iii) મૂર્તત્વ, (iv) અમૂર્તત્વ :- બધા મૂર્તિ એવા પુદ્ગલદ્રવ્યોમાં મૂર્તિત્વ સામાન્ય ગુણ છે અને અમૂર્ત એવા આકાશાદિ દ્રવ્યોમાં અમૂર્તત્વ સામાન્ય ગુણ છે, તેમ છતાં મૂર્તત્વ અને અમૂર્તત્વ પરસ્પર વિરોધી છે. તેથી અમૂર્ત દ્રવ્યોમાં મૂર્તત્વગુણની પ્રાપ્તિ નથી અને મૂર્ત દ્રવ્યોમાં અમૂર્તત્વગુણની પ્રાપ્તિ નથી. મૂળ બોલ :
(૧) પરસ્પર અવિરોધી ગુણોના આશ્રયભૂત દ્રવ્યો - (i) જીવોમાં - અચેતનત્વ અને મૂર્ત સિવાયના-૮. (i) પુદગલોમાં – ચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ સિવાયના-૮. (ii) ધર્માસ્તિકાયમાં – ચેતનત્વ અને મૂર્તત્વ સિવાયના-૮. (i) અધર્માસ્તિકાયમાં – ચેતનત્વ અને મૂર્તત્વ સિવાયના-૮. (v) આકાશારિતકામમાં - ચેતનત્વ અને મૂર્તત્વ સિવાયના-૮.
