________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૮
૧૦૭૫ વ્રતધારી જીવ, આવા ઉંધા વિચાર આપનારી ચિત્તવૃત્તિઓને ક્યારેક ક્યારેક પ્રયત્નપૂર્વક સંધે છે. એટલે કે એવી ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ કરે છે. ને તેથી અતત્ત્વચિંતન ખસીને મૈત્યાદિ ભાવગર્ભિત તત્ત્વચિંતન થાય છે. આવો અલ્પમાત્રામાં ક્યારેક થતો ચિત્તવૃત્તિનિરોધ એ અધ્યાત્મયોગ છે. એના જ ફરી ફરી અભ્યાસથી એવી ભૂમિકા આવે છે કે જેથી જીવનો એવો પ્રયત્ન થાય છે કે જેના પ્રભાવે ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ વધતો જાય છે અને પ્રબળ બનતો જાય છે. આ ભાવનાયોગ
ભાવનાયોગ અંગેના ફરી ફરી અભ્યાસથી ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ ઓર આગળ એવો વધે છે કે જેથી હવે જીવ પદાર્થના ઉત્પાદાદિ અંગે પ્રશસ્ત ઉપયોગને સ્થિર પ્રદીપ તુલ્ય સ્થિર કરી શકે છે. પદાર્થના રૂપ-રસ વગેરે બાહ્ય સ્થૂળસ્વરૂપ છે અને ઉત્પાદ-વ્યય વગેરે આંતરિક સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ છે. સામાન્યથી ચિત્તવૃત્તિઓ બાહ્ય રૂપરસાદિમાં જ રમ્યા કરે છે ને રાગ-દ્વેષ કર્યા કરે છે, માટે અપ્રશસ્ત ઉપયોગ હોય છે. જીવ આવી ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ કરીને પદાર્થના અંદરના ઉત્પાદાદિ સૂક્ષ્મસ્વરૂપને પોતાનો વિષય બનાવે છે. પુદ્ગલના રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શ-સંસ્થાન-સ્થાન-સંબંધ વગેરે બાહ્યસ્વરૂપ પરિવર્તનશીલ હોવાથી કશોક ને કશોક ફેરફાર થયા જ કરતો હોય છે. આ ફેરફારોની નોંધ લેવી... તદનુસાર રાગ-દ્વેષ કરવા એવી પણ અનાદિકાલીન ચિત્તવૃત્તિઓ છે. આ પણ અપ્રશસ્તોપયોગ છે. એ પેલા ઉત્પાદાદિ વિષયક પ્રશસ્તોપયોગને વિક્ષિપ્ત કરી દે છે, સ્થિર થવા દેતો નથી. એટલે આવી ચિત્તવૃત્તિઓનો પણ નિરોધ એ ધ્યાનયોગ છે. આ નિરોધના પ્રભાવે ઉપયોગ ઉત્પાદાદિ સૂક્ષ્મ વિષયક બન્યો રહે છે, પ્રશસ્ત બન્યો રહે છે, સ્થિર બન્યો રહે છે.
ધ્યાનયોગકાલીન ચિત્તવૃત્તિઓના નિરોધનો વારંવાર અભ્યાસ કરવાથી એવી ભૂમિકા ઘડાય છે કે જેથી સામાન્ય ફેરફારવાળી
