________________
૬૦૯
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૩ ગતિઓ, ક્રોધ-ક્ષમાદિભાવો, જ્ઞાની-અજ્ઞાની, બદ્ધ-મુક્ત, સંસારીસિદ્ધ... વગેરે અવસ્થાઓ સ્વરૂપ પર્યાયો પણ આ આત્માનું જ પર્યાયામક સ્વરૂપ છે. એ સ્વરૂપે આત્મા તે તે કાળે ઉત્પન્ન પણ થાય છે અને કાળાન્તરે નાશ પણ પામે જ છે. આ બધા આત્મદ્રવ્યના પરિણામો છે અને આત્મદ્રવ્ય એ પરિણામોનો “પરિણામી છે. આ પરિણામરૂપે એ નિત્ય હોવાથી એને પરિણામીનિત્ય કહેવાય છે. આવો પરિણામી નિત્ય હોવાથી જ એનો શરીર-પ્રાણો સાથે સંબંધ થવારૂપ જન્મ અને એનો વિયોગ થવારૂપ મૃત્યુ-હિંસા વગેરે પણ સંભવી શકે છે. એમ આત્માના ક્રોધાદિ ભાવો... એના કારણે કર્મબંધ અને ક્ષમાદિ સંયમધર્મ વગેરરૂપ ભાવો... એના કારણે કર્મનિર્જરા - મોક્ષ... વગેરે પણ વાસ્તવિક રીતે સંભવી શકે છે.
માટે આત્માને સાંખ્ય વગેરે દર્શનકારોએ જેવો કૂટસ્થનિત્ય માન્યો છે એવો ન માનવો, પણ જૈનદર્શને જેવો પરિણામીનિત્ય માન્યો છે એવો માનવો... તો એમાં પરમાર્થથી હિંસા-અહિંસા વગેરે બધું જ સંગત બની રહે છે.
વળી, નૈયાયિકોએ આત્માને વિભુ = બ્રહ્માંડવ્યાપી = સર્વવ્યાપી માનેલો છે. આ વાત પણ બરાબર નથી, કારણ કે તો પછી એ સર્વવ્યાપક હોવાથી ક્યાંય જવાનું ઊભું જ નહીં રહે. પછી સંસાર = સંસરણ = એક શરીરમાંથી બીજા શરીરમાં – એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં સંસરણ કરવું તે... વગેરે સંગત શી રીતે કરે ? તથા વિભુ આત્માને તો આખા વિશ્વમાં રહેલા બધા પુગલો સાથે સમાન રીતે સંબંધ છે. વળી આત્મા તો કશી ક્રિયા કરતો નથી (કારણ કે નૈયાયિક વગેરેએ વિભુદ્રવ્યમાં આકાશની જેમ કોઈ ક્રિયા માની નથી.) તો ક્યાં તો વિશ્વના બધા જ પુદ્ગલોનું ગ્રહણ થઈ જવું જોઈએ, ક્યાં તો કોઈનું થવું ન જોઈએ... પણ અમુકનું જ થઈને શરીર બને... આવું તો ન જ થવું જોઈએ.
પ્રશ્ન - આત્મા જો વિભુ નથી... તો કેવો છે?
