________________
૬૦૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે એમની નજર પહોંચે છે. ઇન્દ્રિયો પર - કષાયો પર સંપૂર્ણ વિજય મેળવવાની કોઈ કલ્પના જ નથી, પછી જીવનના ઉદ્દેશ્ય તરીકે એ વાતો શી રીતે આવે ? એટલે અમુક કક્ષા સુધીના દયા-દાન વગેરે ગુણોવાળું – ભૌતિકદષ્ટિએ પણ થોડું ઉન્નતિકર જીવન એ જ લગભગ એમનું લક્ષ્ય જોવા મળે છે.
પણ બૌદ્ધાદિ આર્યદર્શનોનું જ્યારે બધાનું લક્ષ્ય એક જ છે, ત્યારે એને સિદ્ધ કરવાના સાધનભૂત ધર્મસાધનોનો નિશ્ચય કરવો એ જ ધર્મવાદનો મુખ્ય વિષય રહેવો જોઈએ એ વાતનો હવે વિચાર આવે છે - આત્મામાં ધર્મની સિદ્ધિ કરી આપે એવા ધર્મસાધન તરીકે બધા દર્શનોએ અહિંસા વગેરે કહ્યા છે. પણ કયા દર્શનમાં આ અહિંસા વગેરે સીધે સીધા મુખ્ય રીતે ઘટે છે, અને ક્યા દર્શનમાં એ તે રીતે ઘટતા નથી, ને તેથી પછી ઉપચાર કરીને ઘટાવવા પડે છે. આ બધો નિશ્ચય કરવાનો છે. વસ્તુનો કે વસ્તુસ્થિતિનો જેનાથી નિઃશંક નિશ્ચય થાય એ પ્રમાણ કહેવાય છે. એના વિષયને પ્રમેય કહે છે અને એ નિશ્ચયાત્મક બોધને પ્રમા કહે છે. આમાં પ્રમાણ મુખ્ય છે. આ પ્રમાણ કોને કહેવાય ? એ લક્ષણની અન્ય-અન્ય દર્શનકારોએ ખૂબ વિસ્તૃત ચર્ચાઓ કરી છે. કોઈક કહે છે કે “જે અવિસંવાદીજ્ઞાન હોય તે પ્રમાણ...” બીજા કહે છે કે “સ્વ-પરનો નિશ્ચય કરાવી આપે એવું જ્ઞાન એ પ્રમાણ છે...” વળી અન્ય કહે છે કે “અર્થના બોધમાં કારણ બને તે પ્રમાણ...” તથા ચોથા કોઈક એમ કહે છે કે પૂર્વે નિશ્ચિત નહીં કરેલા અર્થનો જે બોધ કરાવે તે પ્રમાણ છે...' વગેરે વગેરે. આમ પ્રમાણમાં અલગ-અલગ લક્ષણો (= વ્યાખ્યાઓ) અન્ય-અન્ય દર્શનમાં ખૂબ ચર્ચેલાં છે. પછી દરેક દર્શનકાર પોતાના લક્ષણને નિર્દોષ અને અન્યના લક્ષણને સદોષ સાબિત કરવા માટે ખૂબ મથે છે. આ પણ એક મગજનું દહીં કરી નાખનાર વિસ્તૃત-ક્લિષ્ટ ચર્ચા બની રહે છે અને પછી જે મહત્ત્વની ધર્મના સાધનોની વિચારણા આવશ્યક હોય છે તે સાવ કોરાણે રહી
