________________
૫૯૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે કરવો જોઈએ. જયાં વાદ કરવો છે તે દેશ કીર્થિક વગેરેની પ્રચુરતાવાળો છે કે અલ્પતાવાળો ? કાલ દુર્ભિક્ષ છે કે સુભિક્ષ ? રાજા અને સભ્યો તત્ત્વના જાણકાર છે કે અજાણ ? મધ્યસ્થ છે કે પક્ષપાતવાળા ? પ્રતિવાદી વાદ માટે યોગ્ય છે કે અયોગ્ય ? સ્વયં વાદ કરવા માટે સમર્થ છે કે અસમર્થ ? આ બધાની અપેક્ષાએ ગૌરવ-લાઘવનો વિચાર કરવો જોઈએ. એટલે કે આવા દેશ વગેરેમાં વાદ કરવાથી પ્રવચનનું અને મારું ગૌરવ વધશે કે લઘુતા થશે? લાભ વધુ થશે કે નુકશાન ? એ વિચારવું જોઈએ. જે રીતે ગૌરવ થાય-લાભ સંભવે એ રીતે વાદ કરવો જોઈએ. આમ દેશ વગેરેની અપેક્ષાએ ગુરુ લાઘવનો નિર્ણય કરી મુખ્યતયા ધર્મવાદ જ કરવો. પણ જો વિવક્ષિત દેશ વગેરેમાં ધર્મવાદથી નહીં, અને શુષ્કવાદ કે વિવાદથી લાભપ્રાપ્તિ વધુ હોય અને નુકશાન ઓછું હોય એવું જાણવા મળે તો તેવા દેશ વગેરેમાં શુષ્કવાદ કે વિવાદ પણ કર્તવ્ય છે. આ અપવાદપદે જાણવું. દેશાદિની અપેક્ષાનું સમર્થન કરતા ગ્રન્થકાર કહે છે -
વાદ દેશ વગેરેની અપેક્ષાએ કરવો જોઈએ એવું જે કહ્યું તેમાં પ્રભુ મહાવીરસ્વામીનું દૃષ્ટાન્ત જાણવું. પ્રથમ સમવસરણમાં સભા અયોગ્ય હતી. એટલે ભગવાને ત્યાં ધર્મદશના આપી નહીં. અને અન્ય પ્રતિબોધ યોગ્ય જીવોથી યુક્ત દેશમાં ધર્મદેશના આપી હતી. એટલે સામાન્યથી ધર્મદેશના માટે પણ દેશ આદિ વગેરેની યોગ્યતા -અયોગ્યતાનો જો વિચાર કરવાનો છે તો વાદ માટે તો એ વિચાર આવશ્યક છે જ એ સમજવું સુગમ છે.
સાંખ્ય વગેરેના ષષ્ટિતંત્ર વગેરે સ્વ-સ્વશાસ્ત્રમાં અહિંસા વગેરે જે ધર્મના સાધનો કહેવાયા છે તે ધર્મવાદનો વિષય છે. એટલે કે અંગે ધર્મવાદ કરવો જોઈએ. કદાગ્રહ દૂર થયે તે ધર્મસાધનો પ્રસ્તુત અર્થ-મોક્ષ માટે ઉપયોગી બને છે. આશય એ છે કે ધર્મવાદથી જ કદાગ્રહ દૂર થાય છે જેથી ઇતરના શાસ્ત્રોમાં કહેલા અહિંસા
