________________
योगसार: ४/३१
सत्त्वस्य विकासः कर्त्तव्यः
४०१
रागं न करोति । स नोन्मार्गेषु चलति । स मुक्तिमार्गे निरन्तरं चलति । तस्य गतिः केनापि न स्खल्यते । सोऽनुकूलताप्रतिकूलताः सहते । स मुक्तिमेव मनसि धारयति । अन्यत्सर्वमनुकूलताप्रतिकूलतादिकं स न चित्ते धरति । ततः स सिद्धिं प्राप्नोति । इत्थं सत्त्वशीला एव नराः सिद्धिं प्राप्नुवन्ति । अनेकेषु धर्मेषु मुक्तिप्राप्त्यर्थं सत्त्वमावश्यकं कीर्त्तितम् । न केवलं जिनधर्मे एव सत्त्वशालिनो मुक्तिरुक्ता, परन्तु अनेकधर्मेषु सत्त्वशालिन एव मुक्तिरुक्ता । अनेके धर्माः सत्त्वशालिनमेव मुक्तेर्योग्यं मन्यन्ते । स्निग्धमृदैव घटो भवति, न तु सिकताभिः कर्करैर्वा । एवं सात्त्विक एव परमात्मा भवति, न तु निःसत्त्वोऽल्पसत्त्वो वा ।
अयमत्रोपदेशः-सत्त्वं मुक्तेरसाधारणयोग्यतारूपम् । ततो मुक्तिप्राप्त्यर्थं स्वात्मनि सत्त्वस्य विकासः कर्त्तव्यः । ततो मुक्तिरवश्यम्भाविनी ॥३१॥
अवतरणिका सात्त्विकस्यैव सिद्धिर्भवतीति नियमसिद्ध्यर्थमनुकूलं तर्कं प्रदर्शयति -
-
છે. તેની ગતિ કોઈનાથી પણ અટકતી નથી. તે અનુકૂળતાઓ અને પ્રતિકૂળતાઓ સહે છે. તેના મનમાં મોક્ષની લગન હોય છે. અનુકૂળતા-પ્રતિકૂળતા વગેરે બીજું બધું તે મનમાં લાવતો નથી, તેથી તે મોક્ષે જાય છે. આમ સાત્ત્વિક મનુષ્યો જ મોક્ષે જાય છે. અનેક ધર્મોમાં મોક્ષ પામવા સત્ત્વ જરૂરી કહ્યું છે. માત્ર જૈન ધર્મમાં જ ‘સત્ત્વશાળીનો મોક્ષ થાય છે' એમ કહ્યું નથી, પણ ઘણા ધર્મોમાં સત્ત્વશાળીની જ મુક્તિ કહી છે. ઘણા ધર્મો સત્ત્વશાળીને જ મોક્ષને યોગ્ય માને છે. ચીકણી માટીથી જ ઘડો બને છે, રેતીથી કે કાંકરાથી નહીં. એમ સાત્ત્વિક જ પરમાત્મા બને છે, નિઃસત્ત્વ કે અલ્પસત્ત્વવાળો નહીં.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – સત્ત્વ એ મોક્ષની અસાધારણ યોગ્યતા છે. માટે મોક્ષ પામવા પોતાના આત્મામાં સત્ત્વનો વિકાસ કરવો. તેથી મોક્ષ અવશ્ય थशे. (39)
અવતરણિકા - ‘સાત્ત્વિકનો જ મોક્ષ થાય છે,' એ નિયમની સિદ્ધિ માટે અનુકૂળ તર્ક બતાવે છે -
