________________
૧૯૦.
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૪ અવતરણિકા :
ભાવશુદ્ધિમાં ઉદ્યમ કરનારા મુનિઓ કેવા હોય છે, મનને કઈ રીતે સ્થિર કરે છે, કઈ રીતે બાહ્ય લિમિત્તોમાં સત્વની વિચારણા કરે છે તે ક્રમસર પૂર્વના ત્રણ શ્લોકમાં બતાવ્યું. અને આ રીતે ઉદ્યમ કરતા મુનિઓને શ્રેષ્ઠ સુખ ક્યારે થાય છે તે બતાવવા કહે છે – શ્લોક :
मृतप्रायं यदा चित्तं, मृतप्रायं यदा वपुः ।
मृतप्रायं यदाऽक्षाणां वृन्दं पक्वं तदा सुखम् ।।४।। શ્લોકાર્ધ :
જ્યારે ચિત્ત મૃતપ્રાયઃ થઈ જાય, જ્યારે દેહમૃતપ્રાય થઈ જાય, અને જ્યારે ઈન્દ્રિયોનો સમૂહ મૃતપ્રાય થઈ જાય ત્યારે પક્વ સુખ થાય છે. IIII. ભાવાર્થ
સંસારી જીવોનું ચિત્ત અનાદિની મોહવાસનાથી સતત બાહ્ય પદાર્થોમાં ગતિવાળું છે અને તે ગતિને અટકાવવા માટે યત્ન કરવાથી પણ રોધ પામતું નથી. પરંતુ જીવ જેમ-જેમ તે મનને બાહ્ય પદાર્થોમાં જતું અટકાવવા યત્ન કરે છે, તેમ-તેમ મન અધિક-અધિક ગતિથી જાય છે. પરંતુ સાત્ત્વિક એવા મુનિ જિનવચનના પરમાર્થને જાણીને બાહ્ય પદાર્થોની નિઃસારતાથી આત્માને ભાવિત કરે છે ત્યારે બાહ્ય પદાર્થોમાં ગમનની મનની ઉત્સુકતા જ શાંત થાય છે. તેથી બાહ્ય પદાર્થોમાં ગમનશીલ એવું મન સ્થિરભાવને પામે છે. તે મન “મૃતપ્રાયઃ મન” કહેવાય છે. જેમ દરેક જીવોની વિષ્ટા વર્ણ, ગંધ આદિ ભાવોથી જુદા-જુદા પ્રકારની હોય છે, છતાં વિષ્ટા જુગુપ્સનીય છે તેવી દઢ મતિ હોવાને કારણે સામાન્યથી કોઈ પણ જીવને તે વિષ્ટાના વર્ણ આદિને જોવાની કે ભેદ કરવાની કુતૂહલવૃત્તિ થતી નથી. પરંતુ તેનાથી ચિત્ત વિમુખ હોવાને કારણે ચિત્ત વિષ્ટાને અભિમુખ જતું જ નથી. તેમ વિષ્ટા તુલ્ય ઇન્દ્રિયના વિષયો આત્માને મલિન કરનાર હોવાથી આત્મા માટે જુગુપ્સનીય છે તે પ્રકારના શાસ્ત્રવચનના બળથી પરમાર્થ
