________________
૧૮૮
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૨-૩ ઉન્મેલનને અનુકૂળ અંતરંગ વીર્ય વ્યાપાર થાય તેને અનુરૂપ જ સર્વ ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. તે સિવાયની અન્ય સર્વ પ્રવૃત્તિ વ્યર્થ છે. આવા પ્રકારના નિશ્ચયતત્ત્વના જાણનારા એવા મુનિનું પણ ચિત્ત અનાદિ ભવઅભ્યસ્ત સંસ્કારોને કારણે ઇન્દ્રિયગોચર એવા ઇષ્ટ-અનિષ્ટ ભાવોમાં સદા વ્યગ્ર રહે તેવું છે. જો સાવધાનતાપૂર્વક મુનિ યત્ન ન કરે તો દેહને કાંઈ પ્રતિકૂળતા આવે કે તત્કાલ ત્યાં અણગમો પ્રગટ થાય છે અને દેહને અનુકૂળ કોઈ ભાવોની પ્રાપ્તિ થાય તો તત્કાલ ત્યાં ઇષ્ટની બુદ્ધિ થાય છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિમાં વ્યગ્ર. મનને સ્થિર કરવા અર્થે મુનિએ ક્ષણભર પણ પ્રમાદ વગર મનને જિનવચનથી નિયંત્રિત કરીને સમ્યક સ્થિર કરવા યત્ન કરવો જોઈએ. જેથી દેહ કે બાહ્ય વિષયો સાથે ચિત્તનું યોજન જ થાય નહીં અને દેહ આદિની સાથે કે ઇષ્ટ પદાર્થ આદિની સાથે ચિત્તના યોજન દ્વારા તે પ્રકારના રતિ-અરતિના ભાવો ઉપસ્થિત જ થાય નહીં. મુનિ જો ક્ષણભર પણ પ્રમાદ કરે તો નિમિત્તા પ્રમાણે રતિ-અરતિના ભાવોને કરવા માટે જીવ સહજ પ્રવૃત્ત બને છે. તેથી સંયમની ક્રિયા કરતી વખતે પણ તે-તે નિમિત્તો અનુસાર રતિ-અરતિના ભાવો મુનિને પણ થાય છે અને તેના સંસ્કારો આત્મામાં આધાન થાય છે તેથી આત્માનો યોગમાર્ગ નિસાર બને છે. તેનાથી આત્માનું રક્ષણ કરવાના અર્થી મુનિએ ભાવશુદ્ધિ અર્થે મનને ગુણનિષ્પત્તિને અનુકૂળ વ્યાપારમાં સદા સ્થિર કરવું જોઈએ. રા. અવતરણિકા -
વળી, ભાવશુદ્ધિ માટે મુનિ કઈ રીતે આત્માને જાગૃત કરે છે તે બતાવવા કહે છે – શ્લોક -
अशुभं वा शुभं वापि स्वस्वकर्मफलोदयम् ।
भुञ्जानानां हि जीवानां, हर्ता कर्त्ता न कश्चन ।।३।। શ્લોકાર્ચ -
અશુભ અથવા શુભ સ્વ-રસ્વ કર્મના ફ્લના ઉદયને ભોગવતા જીવોનો હર્તા અને કર્તા કોઈ નથી. III
