________________
-
૦
-
-
__ (श्लो. ५२-५३) * गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः *
[૨૨] "अशुभा वा शुभा वाऽपि, विकल्पा यस्य चेतसि । स स्वं बध्नात्ययःस्वर्णबन्धनाभेन कर्मणा ॥१॥ वरं निद्रा वरं मूर्छा, वरं विकलतापि वा ।
न त्वार्तरौद्रदुर्लेश्याविकल्पाऽऽकुलितं मनः ॥२॥" भूयः कथम्भूतः ? 'संसारोच्छेदनोत्साहः' संसारोच्छेदनार्थं भवपरिहारार्थम् उत्साहः= उद्यमो यस्य स तथा, भवच्छेदकध्यानार्थमुत्साहवतां हि योगसिद्धिः स्यात्, यदाह -
"उत्साहान्निश्चयाद्धैर्यात्संतोषात्तत्त्वदर्शनात् । मुनेर्जनपदत्यागात्, षड्भिर्योग: प्रसिद्ध्यति ॥१॥" ॥५३॥
-- ગુણતીર્થ - પ્રથમ શ્લોકાર્થ જેના મનમાં અશુભ કે શુભ પણ વિકલ્પો વર્તે છે, તે જીવ પોતાના આત્માને લોખંડ અથવા સોનાના બંધનસમાન કર્મબંધનથી બાંધે છે... તાત્પર્ય એ કે, જીવ પોતાના મનમાં ચાલતા અશુભ વિકલ્પોથી પોતાના આત્માને લોખંડની બેડીસમાન અશુભકર્મોથી બાંધે છે અને શુભ વિકલ્પોથી સુવર્ણની બેડીસમાન શુભકર્મોથી બાંધે છે. એટલે બેડી લોખંડની હોય કે સોનાની બંને દ્વારા આત્મા કમથી તો બંધાય છે જ.
દ્વિતીયશ્લોકાર્થ : (૧) નિદ્રાવસ્થા સારી, અને (૨) મૂચ્છવસ્થા પણ સારી, અને આગળ વધીને (૩) વિકલપણું (=ગાંડપણ કે અસંજ્ઞીપણું) પણ સારું... પણ આર્તધ્યાન, રોદ્રધ્યાન રૂપ ખરાબ લેશ્યાના વિકલ્પોથી આકુળ એવું મને સારું નહીં. એટલે મનને વિકલ્પરહિત બનાવવા પ્રયત્નશીલ થવું.)
(૫) સંસાર ઉચ્છેદમાં તત્પર :
યોગી મહાત્માને સંસારનો ઉચ્છેદ કરવાનો, ચાર ગતિમાં ભવભ્રમણરૂપ સંસાર દૂર કરવાનો ઉત્સાહ=ઉદ્યમ હોય છે. કારણ કે, “ધ્યાન' એ ભવનો છેદ કરનાર છે, તેવા ધ્યાન માટે ઉત્સાહ ધરાવનાર જીવોને જ યોગસિદ્ધિ થાય છે.
આ વિશે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે –
(૧) ઉત્સાહથી, (૨) નિશ્ચયથી, (૩) ધૈર્યથી, (૪) સંતોષથી, (૫) તત્ત્વજ્ઞાનથી, અને (૬) જનપદત્યાગથી=લોકસંપર્ક ઓછો થવાથી, આ કારણોથી મુનિભગવંતને યોગસાધના સિદ્ધ થાય છે.”
