________________
(řો. ૧૨-૩)
कथम्भूतो योगीन्द्रः ? ' नासाग्रदत्तसन्नेत्र: ' नासाग्रे दत्ते = न्यस्ते सती प्रसन्ने नेत्रे = लोचने यस्य स तथा, यतो नासाग्रन्यस्तलोचनो हि ध्यानसाधको भवति । यदाह ध्यानदण्डकस्तुतौ -
**
* गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः
**
*
“नासावंशाग्रभागस्थितनयनयुगो मुक्तताराप्रचारः, शेषाक्षक्षीणवृत्तिस्त्रिभुवनविवरोद्भ्रान्तयोगैकचक्षुः ।
पर्यङ्कातङ्कशून्यः परिगलितघनोच्छ्वासनिःश्वासवातः, सद्ध्यानारूढमूर्त्तिश्चिरमवतु जिनो जन्मसम्भूतिभीतेः ||१|| ".
[૬૨૨]
ગુણતીર્થ
(૪) એકાંÇિઆસન : એક પગે ઊભા રહીને ધ્યાન કરવું, તે એકાંÇિઆસન
કહેવાય.
•
(૫) દ્વિઅંહૂિઆસન : બે પગે ઊભા રહીને ધ્યાન કરવું, તે ‘દ્વિઅંÇિઆસન’ કહેવાય.
(૬) વજ્રાસન : વીરાસન કર્યા બાદ પીઠ ઉપર વજની આકૃતિવાળા બે હાથ રાખીને તેનાથી બંને પગના અંગુઠા પકડવામાં આવે, તે વજ્રાસન’ કહેવાય છે. કેટલાક લોકો આને ‘વેતાલાસન’' પણ કહે છે.
—
આમ બીજા પણ વીરાસન, કમળાસન, ભદ્રાસન, ઉત્કટિકાસન, ગોદોહિકાસન, સિંહાસન વગેરે જે આસનો દ્વારા ચિત્તસ્થિરતા થાય, તેમાં પ્રયત્નશીલ બને.
(૨) નાસાગ્રદૃષ્ટિ :
જેમની પ્રસન્ન એવી બે આંખો નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર મૂકાયેલી છે, તેવો યોગીન્દ્ર ધ્યાન કરવાને યોગ્ય છે. કારણ કે, નાસિકના અગ્રભાગ ઉપર લોચન મૂકનારો જીવ જ ધ્યાનસાધક થાય. (એ વિના એકાગ્રતા દુઃશક્ય હોવાથી ધ્યાન થઈ શકે નહીં.) આ વિશે ધ્યાનદંડકસ્તુતિ નામના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે
(૧) નાસિકાના દંડના અગ્ર ભાગ પર સ્થિર કરાયેલા નયનયુગલવાળા, (૨) આંખની કીકીના આમતેમ થનારા પ્રચારને (=હલનચલનને) છોડનારા, (૩) આંખ સિવાયની બાકીની ઇન્દ્રિયોની વૃત્તિનો (=વિષયો તરફ રાગાદિરૂપે જનારી ગમનપરિણતિનો) ક્ષય કરનારા, (૪) ત્રણ ભુવનના વિવર વિશે ઉઘડેલી માત્ર એક યોગરૂપી ચક્ષુવાળા (અર્થાત્ કામચક્ષુથી કે ભોગચક્ષુથી નહીં, પણ માત્ર એક યોગચક્ષુથી ત્રણ ભુવનને
પૂર્ણ વષ્રાતીમૂર્ત, વોર્માં (ભૂતોમાંં ?) વીરાસને સતિ । ગૃહ્રીયાત્ પાયોયંત્રાનું વજ્રાસનું તુ તત્ ॥ યોગશાસ્ત્ર ૪/૧૨૭
