________________
[૮૪]
-o
- શ્રીગુસ્થાનમોદ: ક (સ્તો. રૂરૂ-રૂ૪) "सम्यग्नैसर्गिकी वा विरतिपरिणतिं प्राप्य सांसर्गिकी वा, क्वाप्येकान्ते निविष्टाः, कपिचपलचलन्मानसस्तम्भनाय ।। शश्वन्नासाग्रपालीघनघटितदृशो धीरवीरासनस्था, ये निष्कम्पाः समाधेर्विदधति विधिनाऽऽरम्भमारम्भकास्ते ॥१॥ कुर्वाणो मरुदासनेन्द्रियमनःक्षुत्तर्षनिद्राजयं, योऽन्तर्जल्पनिरूपणाभिरसकृत्तत्त्वं समभ्यस्यति ।
-- ગુણતીર્થ -
(૧) ઉપશમ કરવા ઉદ્યમશીલ બનેલો જીવ ૨૧ પ્રકૃતિઓનો ઉપશમ કરવા નિરાલંબન ધ્યાનમાં પ્રવેશે, અને (૨) ક્ષય કરવા ઉદ્યમશીલ બનેલો જીવ ૨૧ પ્રકૃતિઓનો ક્ષય કરવા નિરાલંબનધ્યાનમાં પ્રવેશે...
હવે આવા નિરાલંબનધ્યાનમાં પ્રવેશ કરનારા યોગીઓ ત્રણ પ્રકારના હોય છે : (૧) યોગ પ્રારંભક, (૨) યોગનિષ્ઠ, અને (૩) નિષ્પન્નયોગી... આ ત્રણેનું સ્વરૂપ ગ્રંથકારશ્રી શાસ્ત્રોના આધારે બતાવે છે –
- ત્રણ પ્રકારના સાધક યોગીઓ - (૧) યોગ પ્રારંભક :
શ્લોકાર્થ: (૧) સમ્યફ પ્રકારનો (ક) સ્વાભાવિક વિરતિપરિણામ, કે (ખ) સંસર્ગકત= નિમિત્તજન્ય વિરતિપરિણામને પામીને, (૨) વાંદરાની સમાન ચપળ ચાલવાળાં મનને સ્થિર કરવા કોઈક એકાંત સ્થાનમાં બેસેલા, (૩) હંમેશાં (ધ્યાનાદિ માટે) નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર સ્થિરપણે મૂકાયેલી દષ્ટિવાળા, (૪) ધીરપણે વીરાસનમાં બેસેલા, અને (૫) બિલકુલ ચલાયમાન ન થનારા એવા નિષ્પકમ્પ જે યોગીઓ વિધિપૂર્વક સમાધિનો પ્રારંભ કરે છે, તેઓ “યોગપ્રારંભક' કહેવાય છે.
(૨) યોગનિષ્ઠ:
શ્લોકાર્ધ : (૧) શ્વાસોચ્છવાસાદિ સંબંધી વાયુ, વીરાસનાદિરૂપ આસનો, પાંચ ઇન્દ્રિયો, મન, સુધા=ભૂખ, તરસ વગેરેનો વિજય કરનારા, (૨) અંતર્જલ્પાકાર નિરૂપણો દ્વારા (=અંતસ્તલ પર હુરનારા આધ્યાત્મિક ચિંતનો દ્વારા) તત્ત્વનો=પરમાર્થનો અભ્યાસ કરનારા, (૩) જીવમાત્ર પ્રત્યે પ્રમોદભાવ, કરુણાભાવ અને મૈત્રીભાવનું વારંવાર મનન કરનારા, અને (૪) ધ્યાનવ્યાપ્ત ચેષ્ટા=પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા સતત વૃદ્ધિને પામનારા એવા જે યોગીઓ છે, તે “યોગનિષ્ઠ' કહેવાય છે.
