________________
ધમ રત્નસમાન શા માટે છે ?
( ૭ )
દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય તે “ભવ' એટલે સંસાર કહેવાય છે. તે ભવ જ જન્મ, જરા અને મરણાદિક રૂપ જળને ધારણ કરવાથી સમુદ્રરૂપ છે. તે અનાદિ અનંત હોવાથી “અપાર” એટલે છેડા રહિત છે, તેમાં ‘યંગમાાન' એ પદ અધ્યાહાર હોવાથી ભ્રમણ કરતા જંતુઓને મનુષત્વ પણ-મનુષ્યપણું પણ દુર્લભ છે–મળવું મુશ્કેલ છે. તે પછી આર્યદેશ, ઉત્તમ કુળ અને શરીરની આરોગ્યતા વિગેરે દુર્લભ હેય તેમાં શું કહેવું ? એ “મા”—પણ” શબ્દનું તાત્પર્ય છે. આ દુર્લભતા વિષે ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ અષ્ટાપદથી આવેલા મુનિ શ્રી મૈતમને કહ્યું છે કે-“હે ગૌતમ! કમને વિપાક ગાઢ હોવાથી સર્વ પ્રાણિઓને ચિરકાળ સુધી પણ ભવમાં ભ્રમણ કરતાં મનુષ્યપણું પામવું ઘણું દુર્લભ છે. તેથી એક સમય માત્ર પણ પ્રમાદ કર ઉચિત નથી.” આવું (દુર્લભ) મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ અનર્થati–જે દારિદ્રય અને તુચ્છ ઉપદ્ર વિગેરે કષ્ટો કોઈ પણ પ્રાણથી પ્રાર્થના કરાતા નથી એટલે ઈચ્છાતા નથી, તે કષ્ટો જેનાથી હરણ કરાય-નાશ કરાય તે અનર્થહરણ-અનર્થને દૂર કરનાર સદ્ધર્મ રૂપી શ્રેષ્ઠ રત્ન દુર્લભ-દુઃખે મળે તેવું છે. સત્ એટલે સારો; ધર્મ એટલે સમતિ દર્શનાદિરૂપ, તે જ વર એટલે પ્રધાન, રત્ન સમાન છે, કારણ કે તે સમગ્ર કષ્ટને નાશ કરનાર છે. કહ્યું છે કે મનુષ્યભવ, કર્મ ભૂમિ, આર્યદેશ, ઉચ્ચકુળ, દીર્ઘ આયુષ્યની પ્રાતિ, ધર્મ શ્રવણ કરવાની શ્રદ્ધા, કથક (સદ્ગુરૂને યેગ) અને ધર્મનું શ્રવણ કરવું, આટલી સામગ્રી મળ્યા છતાં પણ બેધિ (સમકિત) ની પ્રાપ્તિ દુલ ભ છે. ૨.
ઉપરના અર્થને જ દષ્ટાંત સહિત વધારે સ્પષ્ટ કરે છે– जह चिंतामणिरयणं, सुलहं न हु होइ तुच्छविहवाणं । गुणविभववजियाणं, जियाण तह धम्मरयणं पि ॥३॥ મૂલાર્થ-જેમ અલ્પ ધનવાળાને ચિંતામણિ રત્ન સુલભ
